اگر علامه طباطبایی زنده بود، تفسیر به‌روزتری می‌نوشت
گروه حوزه‌های علمیه ــ عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان اینکه بازنویسی در المیزان لازم است و اگر علامه بود امروز تفسیر متفاوتی ارائه می‌کرد، گفت: باید میان مقام استظهار آیات و تحلیل مفاد آیات فرق بگذاریم؛ علامه در فهم آیات، فهم عرفی را معیار قرار داده و از قرینه سیاق و سایر آیات قرآن برای تفسیر بهره برده اما در تحلیل محتوا به تناسب گاهی از علوم عقلی و تجربی استفاده کرده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین امیررضا اشرفی، دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و نویسنده مقالاتی درباره مبانی تفسیر المیزان در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به این سؤال که دو طیف فکری در مورد علامه طباطبایی و المیزان به تحلیل می‌نشینند؛ برخی او را فردی بی‌توجه به روایات می‌دانند و برخی نیز به ستایش تفسیر قرآن به قرآن او می‌پردازند، کدام تفکر نزدیکتر به واقع است؟ گفت: نظر علامه طباطبایی را نباید از برخی جملات و کلمات به دست آوریم بلکه باید مجموعه آثار ایشان اعم از المیزان را هم مطالعه کنیم.
وی افزود: ایشان پیش از المیزان «تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن» را در شش جلد نوشته‌اند که از ابتدای قرآن شروع می‌شود و بخشی از سوره یوسف را دربرمی‌گیرد. هدف علامه از نوشتن این اثر آن بوده است که نشان دهد هر چه از ظاهر قرآن به دست می‌آید منطبق بر احادیث ائمه(ع) است؛ البته علامه به دلایلی قالب کار خود را در المیزان تغییر داده و بحث حدیثی را مستقل آورده است.
وی با بیان اینکه کمتر کسی مانند علامه طباطبایی درالمیزان به حدیث پرداخته است، گفت: المیزان به لحاظ حدیثی کتابی غنی است، همچنین اینکه علامه جایی در المیزان می‌فرماید که تفسیر قرآن بدون روشنگری‌های قرآن و سنت قطعی، تفسیر به رأی است(المیزان، ج14، ص 133). یک وقت برخی می‌گویند که بدون حدیث چیزی از قرآن نمی‌فهمیم و فقط ائمه(ع) قرآن را می‌فهمند که این تفکر همان اخباریون است. برخی هم خواسته‌اند با نظریات علوم تجربی، فلسفی، عرفانی و مانند آن قرآن را تفسیر کنند که به نظر علامه این تفسیر نیز بلکه تطبیق و تحمیل مطالب دیگران بر قرآن است؛ علامه معتقد است که قرآن در مقاصدی که خداوند درصدد بیان آن بوده، گویا و روشن سخن خود را بیان فرموده و در آن ابهام نیست و نیازی به منبع دیگر ندارد.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) تصریح کرد: ایشان معتقد است که احادیث روشنگری زیادی به انسان در تفسیر می‌دهد و پیامبر(ص) و ائمه(ع) نیز نقش معلمی را برای قرآن دارند و معلم هم زمینه‌ساز فهم بهتر و دقیق‌تر انسان از یک متن است و اگر معلم نباشد شاگرد به بسیاری از زوایای بحث ممکن است پی نبرد و یا در فهم آن دچار خطا شود. درباره قرآن نیز بسیاری از دقایق و سطوح عمیق از فهم قرآن وجود دارد که فقط در سایه معلمی ایشان قابل فهم می‌شود، اما فهم مرتبه‌ای از قرآن که خداوند با همین الفاظ و عبارات به شیوه عرفی در مقام بیان آن بوده، با استفاده از قواعد متعارف زبان عربی ممکن است و متوقف بر نظریات دیگر اعم از فلسفی، تجربی یا حتی منابع حدیثی نیست.
اشرفی در پاسخ به این سؤال که اگر فهم عرفی را معیار فهم قرآن قرار دهیم به ذهن می‌رسد که مباحث عقلی و فلسفی در فهم قرآن کاربردی نداشته باشد، اظهار کرد: گاهی می‌خواهیم بدانیم آیات قرآن چه می‌گویند که در این صورت باید با فهم عرفی، مراد خداوند را از ظاهر آیات به دست آوریم و چیزی بر خلاف ظاهر آیات را بر قرآن تحمیل نکنیم، ولی گاهی می‌خواهیم گزاره‌های قرآن را تحلیل کنیم؛ آن‌گاه در تحلیل مفاد آیاتی که در آنها از برهان و استدلال برای اثبات توحید، نفی بت‌پرستی، اثبات معاد و ... بهره برده است، نیازمند قضایای عقلی هستیم.
وی افزود: همچنین برخی آیات برای اینکه آیه بودن پدیده‌های هستی را بر توحید و سایر اوصاف الهی نشان دهد به پدیده‌های طبیعی پرداخته، آن‌گاه هر چه بیشتر از علوم طبیعی استفاده کنیم، آیه بودن آن پدیده برای ما آشکارتر می‌شود؛ علامه در تحلیل آیات توحیدی از قضایای عقلی فراوان بهره برده است و نیز در تحلیل آیات ناظر به پدیده‌های کیهانی و سایر پدیده‌های هستی از نظریات ستاره‌شناسان و سایر دانشمندان علوم تجربی به وفور استفاده کرده است.
وی با بیان اینکه باید میان مقام استظهار و تحلیل مفاد آیات فرق بگذاریم و این دو مقام را با هم خلط نکنیم، گفت: علامه در فهم آیات، فهم عرفی را معیار قرار داده و از قرینه سیاق و سایر آیات قرآن برای تفسیر یک آیه بهره گرفته است؛ اما در تحلیل محتوای آیات به تناسب گاهی از علوم عقلی و تجربی بهره برده است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به این سؤال که ریشه تاخت‌وتاز و هجمه به علامه با وجود تبیین‌های بسیاری که صورت گرفته چیست؟ اظهار کرد: برخی اختلافات به ویژه با کسانی که رگه‌های اخباری‌گری دارند مبنایی است؛ زیرا عده‌ای معتقدند که اساساً قرآن برای غیرمعصوم قابل فهم نیست؛ لذا در رد روش تفسیری علامه مطالبی نوشته‌اند که گاهی از انصاف به دور است.
اشرفی ادامه با تأکید بر اینکه برخی هجمه‌ها علیه علامه ناشی از شتاب‌زدگی در قضاوت دربار علامه است، تصریح کرد: برخی فقط به بعضی عبارات ایشان مراجعه و نتیجه می‌گیرند که تفسیر قرآن به قرآن به معنای نفی روایات است؛ در حالی که باید نگاهی منظومه‌ای به تفکر علامه داشت؛ زیرا ایشان به مدد روایات معارف نابی از اهل بیت(ع) را در تفسیر قرآن وارد کرده است که پیش از این به روش اجتهادی سابقه نداشته است و برداشت‌هایی از قرآن دارند که روایت مؤید آن است؛ با بررسی کامل و دقیق تفسیر المیزان می‌توان به این نتیجه قطعی رسید که مرحوم علامه در تفسیر آیات کاملاً به روایات تفسیری توجه فراوان داشته است و بجز روایات مخالف با ظاهر قرآن تقریباً از تمام روایات اهل بیت(ع) استفاده کرده است؛ برای نمونه علامه در تفسیر حقیقت صراط مستقیم (المیزان، ج1، ص 28ـ 34)، تعلیم اسماء به آدم (ع)(همان، ص 118 – 121) و کلماتی که حضرت آدم(ع) برای توبه از خداوند دریافت کرد از روایات به خوبی مدد گرفته است.
اشرفی در پاسخ به این سؤال که علامه متناسب با دوره خود تفسیر نوشته آیا امروز نیاز است بازخوانی در این مقوله داشته باشیم؟ گفت: حتماً نیاز است؛ برخی بزرگان از علامه نقل کرده‌اند که ایشان فرموده تفسیر قرآن باید هر دو سال یک‌بار بررسی و بازنگاری شود؛ تفسیر المیزان گرایش اجتماعی قوی‌ای دارد و بسیاری از مسائل اجتماعی روز مسلمانان به تناسب آیات در المیزان مطرح و پاسخ آن از دیدگاه قرآن بیان شده است؛ به عقیده علامه قرآن پاسخ‌گوی نیازهای اساسی همه جوامع بشری در تمام زمان‌هاست؛ پس به یقین اگر علامه امروز حضور داشتند و فرصتی می‌یافتند بر اساس همان اصول و مبانی قویم خود در المیزان، به موضوعات و مسائل جدیدی متناسب با نیازهای جوامع بشری در تفسیر خود می‌پرداختند و چه‌بسا در تفسیر خود دست‌کم به برخی مسایل مهم علوم انسانی از قبیل مسایل حقوقی، سیاسی و جامعه‌شناختی که نیاز جدی امروز ماست، از دیدگاه قرآن پاسخ می‌دادند.
انتهای پیام
