پرستاری حکیمانه چیست/ مدلی برای شیفت‌های کاری پرستاران

در پژوهش «پرستاری حکیمانه» مشخصه پرستاری اسلامی، حکمت معرفی شده است. حکمت یعنی هر چیز را آن‌چنان که هست باید شناخت و کارها را آنچنان که باید انجام داد. حکمت، دانشی است مطابق با واقع که راهنمای انسان در پیمودن راه کمال است و شامل عقاید درست، اعمال و اخلاق پسندیده است. در نتیجه انسان اختیار دارد موجودی حکیم باشد که هم نیازهای فطری خود را بشناسد و هم در صورت مواجهه با مشکل به‌صورت حکیمانه بر مبنای فطرت الهی با دستیابی به کرامت انسانی مشکل خود را حل کند. در دیدگاه اسلامی بیماری، فاجعه‌ای نیازمند سازگاری و مراقبت نیست بلکه رخدادی در زندگی فرد است که سبب ارتقاء و تعالی بیمار و پرستار خواهد شد. بنابراین فرآیند مراقبت به چاره‌جویی تغییر می‌کند که هدفش بالفعل کردن خصوصیات بالقوه فرد است که با هدف ارتقای توانمندی پرستاری و مددجو انجام می‌‌شود.

خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) برای آشنایی بیشتر با این نظریه نوین، و به‌مناسبت سالروز ولادت باسعادت حضرت زینب(س) و روز پرستار، گفت‌وگویی را با فاطمه الحانی، دکترای آموزش بهداشت، دانشیار و عضو هیئت علمی گروه پرستاری دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تربیت مدرس داشت که شرح آن از نظر می‌گذرد.

ایکنا: ضمن تبریک این روز خجسته، از نگاه شما مهمترین شاخصه‌ای که در سیره حضرت زینب(س) برای حرفه پرستاری اهمیت پیدا می‌کند، چیست؟

نام‌گذاری ولادت حضرت زینب(س) به روز پرستار؛ افتخاری برای جامعه ما پرستاران است چراکه ایشان بهترین الگوی عملی ما هستند، وقتی نگاهی به زندگانی حضرت زینب(س) و هنگامه عاشورا می‌کنیم، می‌بینیم که چقدر زیبا این شخصیت بزرگ، مدیریت بحران کرده و از فرزندان و کودکان مراقبت می‌کنند، چطور دشمن را هوشیارانه به عقب می‌رانند و از امامشان محافظت می‌کنند. چطور اعمال دینی، عبادی‌شان را انجام می‌دهند و چگونه در برهه‌ای که به اسارت گرفته می‌شوند، تاب‌آوری کرده و با کلام خودشان با شهامت کامل با ظلم و دستگاه ظالم مقابله می‌کنند؛ تمام اینها را که کنار هم بگذاریم از خود می‌‌پرسیم چگونه این حد از صبر و ایستادگی در یک انسان قابل جمع است و می‌بینیم که هست؛ برای همین همیشه فکر می‌کنم باید به این الگو در زندگیمان تأسی بجوئیم. اینجاست که متوجه می‌شویم چرا امیر مؤمنان، علی(ع) او را زینب(زینت پدر) نامید.

ایکنا: در پژوهش «پرستاری حکیمانه» که با محوریت پیوند پرستاری با آموزه‌های اسلامی تحت هدایت و راهنمایی شما در دانشگاه تربیت مدرس تألیف شده، آیا مدل مفهومی خاصی در تعریف پرستاری براساس اسلام تبیین شده و آیا اساساً ورود ایدئولوژی اسلامی به پرستاری ضرورت دارد؟

طبیعتاً افراد در حرفه‌های مختلف با ابزار و مفاهیم خاصی بیشتر عجین شده و سروکار دارند. در پرستاری بیشترین چیزی که با آن سر و کار داریم، انسان است. لذا باید بیشتر و دقیق‌تر انسان را بشناسیم و ببینیم چه ویژگی‌هایی دارد. بهترین راهنما برای معرفی انسان، کتاب قرآن است که خداوند خالق هستی آن را بر پیامبرش(ص) نازل فرموده‌ و ما به‌واسطه ائمه(ع)  و در امتداد آن، علمای اسلام از آموزه‌های این کتاب زندگی بهره‌برداری می‌کنیم.

ابتدا لازم است از اعضای تیم این تحقیق دکتر اکرم‌السادات سادات حسینی، دکترای پرستاری و نگارنده رساله، دکتر عبدالحسین خسرو‌پناه؛ استاد و پژوهشگر فلسفه دین و دکتر عبدالکریم بهجت‌پور، مدیر حوزه‌های علمیه خواهران، قرآن پژوه، مفسر و صاحب کتاب تفسیر «همگام با وحی» که در شکل‌گیری این تحقیق مشارکت داشتند، تشکر‌ کنم.

تمام مکاتب و مذاهب به انسان پرداخته و او را به گونه‌های مختلفی تشریح کرده‌اند. در این اثر(رساله دکتری تحت عنوان «تبیین چارچوب مفهومی پرستاری در اسلام» که کتاب «پرستاری حکیمانه» نیز در همین راستا تألیف شده است) خواستیم ببینیم تعریف اسلام از انسان چیست، و مفاهیم مرتبط مثل سلامتی، محیط و پرستاری نیز باید به شیوه علمی تعریف می‌شدند. بنابراین دیدگاه افرادی را که در این حوزه صاحب‌نظر بودند مثل آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی، شهید مطهری، شهید دستغیب و بزرگان دیگری که در ارتباط با انسان از دیدگاه قرآن پژوهش کرده‌اند، وهم‌زمان نظریه‌‌پردازان مشهور پرستاری دنیا مثل واتسون، پارسه و...به شیوه‌های تحقیق موضوعی آیات و روایات، اقتباس مفهوم و آنالیز مفهوم مورد مطالعه قرار گرفت. نهایتاً ارتباطات این چهار مفهوم تبیین و چارچوب مفهومی پرستاری در اسلام تدوین شد. شناخت ساحت‌ها و ابعاد انسان گویای آن است که سلامت انسان بر مبنای سلامت حکیمانه است و اگر ابعاد جسمی، روانی،اجتماعی، خیالی، مذهبی، عقلی و روحی انسان به طور هماهنگ و متعادل به طور حکیمانه با تسلط بر امور محیط و زندگی خویش همراه با توانایی سازگاری با تغییرات ایجاد شده بر مبنای فطرت  به کار گرفته شوند او با داشتن قلب سلیم به سوی زندگی الهی رهنمون خواهد شد. نقش پرستار یکی کمک گرفتن از عنصر محیط است که خالق هستی آن را مسخر انسان قرار داده(مثلا محیط اجتماعی به عنوان کاتالیزور در حرکت بر مبنای فطرت، حفظ شادابی و نشاط محیط در راستای کمک به بهبودی بیمار و...) همچنین چون حفظ سلامت از جمله واجبات است و انسان فطرتاً خواهان مراقبت و حفظ سلامتی خویشتن است؛ پرستار در این راستا با چاره‌جویی حکیمانه مدد رسان بیمار در مراقبت و به‌ویژه ارتقای ذات وجودیش خواهد بود اگر خود نیز در این وادی قدم برداشته باشد. نوع چاره‌جویی پرستار در این فرایند، پروراننده و مادرانه است، که خود نیز در این راستا ارتقاء خواهد یافت. چون بیمار مخلوق خداوند تبارک و تعالی است و کمک به بیمار ارتقاء به سوی آن خالق متعال است چرا که به گفته بزرگان «عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست». به این ترتیب نظریه حاصله «پرستاری حکیمانه مبتنی بر فطرت برای داشتن قلب سلیم» نام گرفت.

در مکتب اسلام سلامت یکی از نعمت‌های بسیار ارزشمند بوده و حفظ آن جزء واجبات شمرده شده است، بنابراین حفظ سلامت بیمار نیز یک تکلیف می‌شود و مراقبت اینجا اهمیت زیادی پیدا می‌کند. مثلا مراقبت از خواب بیمار وقتی که می‌دانم خواب به سلامت فرد کمک می‌کند تا عبادت خداوند را بهترانجام بدهد پس از خواب بیمار مراقبت می‌کنم تا مختل نشود چون می‌دانم که خواب عمیق به بهبودی سلامت و فرایند درمان کمک می‌کند. اینجا پرستار با وجدان درونی خود احساس مسئولیت می‌کند و تکامل بیمار به‌منزله تکامل پرستار می‌شود و اینجا پرستاری از دل و جان و عاشقانه عبادت خداوند می‌شود.

مفهوم دیگر، محیط بود، با توجه به آیه شریفه «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ: [كه] به‌راستى انسان را در نيكوترين اعتدال آفريديم»(4/ التین) خداوند انسان را در بهترین موقعیت قرار داده و بهترین‌ها را برای او خلق کرده اگر پرستار بتواند این محیط را برحسب آنچه خدا برای انسان رقم زده، بهتر، سالم‌تر و شاداب‌تربرای بیمار تنظیم کند تا به ارتقای سلامت او کمک شود؛ بیمار به کمال انسانی که همان هدف از خلقت آدمی است، نزدیک‌تر می‌شود. چون جسم سالم‌تر قادر به عبادتی شایسته‌تر است.

بر اساس این دیدگاه، علم پرستاری باید طوری طراحی شود که زمینه‌ساز رشد استعدادها و کمالات انسان باشد. بنابراین اگر هدف پرستاری را پرستاری حکیمانه در نظر بگیریم پرستاران وظیفه دارند در راستای ارائه خدمات سلامتی صحیح علمی به مددجویان، آگاهی و دانش زیربنایی را بر اساس دیدگاه خدامحورانه کسب کرده وارائه دهند و در نهایت بایدها و نبایدهای مراقبتی را نیز بر همین اساس طراحی کنند.

ایکنا: لطفاً از فرسودگی شغلی پرستاری و تأثیر این آیتم بر روند حرفه یک پرستار بگوئید.

هر شغلی مشکلاتی دارد و هر چه فشار یا بار کاری حرفه یا شغل به فرد بیشتر ‌شود، فرسودگی یا تنیدگی بیشتر و سریعتر حاصل می‌شود. در پرستاری این فرسودگی ممکن است ناشی از شرایط کاری مثل تعداد زیاد بیمار، ساعات زیاد کار، محیط کار استرس‌‌زا، انواع عفونت، استرس حاصل از شاهد بودن بر درد بیمار و روند درمان یا گاهی از سوی سازمان و برخی مدیران مافوق و... باشد. هر فرد یک ظرفیت‌ مشخصی دارد و بار کاری باید متناسب با توان او باشد اگر این مهم هم از طرف خود فرد و هم از طرف سازمان مدنظر قرار گیرد؛ فرسودگی نیز پیش نخواهد آمد. یکی دیگر از آیتم‌هایی که به‌عنوان عامل فرسودگی شغلی در این حرفه مطرح است، جنبه‌های اقتصادی و مالی است، مقایسه حقوق پرستاران با هم‌رده‌های خود که ممکن است در سازمانی دیگر از مزایا و بهره‌های بیشتر برخوردار باشند، تنیدگی ایجاد می‌کند. حتی عدم تشکر و قدردانی بیمار و همراهان بیمار از پرستاران به‌ویژه در مواردی که فشار کاری بیش از حدی بر پرستار حاکم است آنجا که مثلا پرستار به لحاظ روحی و روانی از سوی اطرافیان بیمار تحت فشار قرار می‌گیرد، بیش از حد از او انتظار دارند و یا استرس و اضطراب خود را به پرستار منتقل می‌کنند، یا از نظر فرهنگی ملاحظات لازم را رعایت نمی‌کنند؛ به این فرسودگی می‌افزاید.  احساس عدم پیشرفت شغلی و نارضایتی از فعالیت در بخشی که در آن مشغول کار است و حتی تغذیه نامناسب و خواب ناآرام و غیر مناسب نیز می‌تواند از عوامل مهم فرسودگی شغلی باشند که کاستن این عوامل فرسودگی بخشی به عهده خود پرستار، بخشی به عهده سازمان و بخشی به عهده اطرافیان در محیط کاری و خانوادگی است.

در پروژه تحقیقاتی «تبیین فرايند مدیریت تعارض کار/ خانواده پرستاران و ارائه مدل» متوجه شدیم پرستارانی موفق‌تر هستند که بهتر توانسته‌اند، زندگی خودشان را مدیریت کنند، گاهی وقت‌ها پرستاران در مواجهه با مشکلات هیجان‌محور برخورد می‌کنند ولی در مقابل پرستارانی هم هستند که خیلی زیبا مدیریت می‌کنند، با افزایش شناخت و آگاهی خود با مشکلات مسئله محور برخورد می‌کنند برای حل مشکل از مجرای صحیح اقدام می‌کنند، این پرستاران کسانی هستند که اول از همه برای خودشان مدیر بوده و بعد از شبکه خانوادگی، سپس اطرافیان، جامعه و محیط کار کمک می‌گرفتند یعنی هم کمک می‌دادند و هم کمک می‌گرفتند. می‌دانند که چه چیزی آن‌ها را ناراحت می‌کند و چه چیزی حتی خانواده‌ و یا محیط کار را به هم می‌ریزد؛ این شناخت باعث می‌شود که مهارت مقابله با ناخشنودی‌ها، مشکلات و سختی‌ها را پیدا کنند و اینجا است که خودکارآمدی ایشان بالا می‌رود. یعنی در صحنه خانواده و محل کار به‌خوبی نقش خود را ایفا می‌کنند و با سازمان و مدیریت نیز ارتباط خوبی داشته باشند. اما فردی که نمی‌تواند خوب مدیریت کند هم به خودش لطمه می‌زند و هم در خانواده نمی‌تواند پویا، شاداب و فعال باشد و ایفای نقش کند و زودتر دچار فرسودگی می‌شود. در این میان مقوله مدیریت زمان نیز مهم است، این گروه از پرستاران موفق، مدیریت زمانی خوبی نیز دارند؛ کما اینکه حضرت علی(ع) در سخنان خود بر این نکته مهم تأکید دارند. داده‌های تحقیق نشان داد برخی مشکلات از طرف خانواده به محیط کار و برعکس برخی مشکلات از محیط کار به کانون خانه و خانواده منتقل می‌‌شود. نهایتاً باید مدلی ارائه می‌شد که به پرستار کمک کند تا بهتر بتواند با خدا، خود، خانواده، جامعه و با محیط کاری‌ ارتباط چندجانبه داشته باشد و با ظرفیت‌‌سازی مثل افزایش دانش، مهارت، مدیریت زمان، مدیریت استرس و از همه مهم‌تر اصلاح سبک زندگی بهترین مدیریت را داشته باشد. در این تحقیق «مدیریت تعادلی» که حاصل آن، رضایتمندی است به عنوان یک مدل کاربردی طراحی و ارائه شد.

ایکنا: در مدیریت تعادلی برای حل مشکلاتی مثل خواب پرستاران در شیفت‌های کاری پیشنهاد کاربردی ارائه شده است؟

همان طور که می‌دانید کمیت و کیفیت خواب هر دو مهم است، گاهی خواب گرچه طولانی بوده اما با کیفیت نبوده، همراه با استرس و مشغولیت ذهنی بوده، یا محیط برای خواب پرستار شیفت شب مناسب نیست تا او به مرحله عمیق خواب برسد. لذا وقتی بیدار می‌شود، باز هم خسته است و انرژی کافی برای مفید بودن روز در پیش را ندارد؛ گاهی پرستار در ساعت خواب باید مطالعه کند، دانشجوی در حال تحصیل مقطع ارشد یا دکتری است و همزمان شاغل است ، یا گاهی تعداد بیمار بدحال در یک شیفت خیلی زیاد است و امکان خواب کافی وجود ندارد. پیشنهاد ما این بود که شیفت‌های کاری برای این عزیزان به بخش‌های کوتاه‌تری تقسیم شود و یک پرستار در بیمارستان تعداد ساعت کمتری حضور داشته باشد تا با خستگی کمتری به خانه برود و این مستلزم یک برنامه‌ریزی عمیق، دقیق و طولانی‌مدت است. که مدت‌زمان شیفت‌ کاری پرستاران کوتاه شود ولی ابتدا در یک بیمارستان تست شود نقاط ضعف و قوت آن بررسی شود سپس تصمیم به اجرایی شدن در مقیاس بزرگتر گرفته شود. از فرمایش ائمه بزرگوار چون امام موسی کاظم(ع) اینطور استنباط می‌شود که زندگی را به چهار بخش تقسیم کنید؛ عبادت، ارتباطات اجتماعی با دیگران، کار، تفریحات سالم و استراحت. پس برای داشتن سبک زندگی سالم باید شبانه‌روز را به‌طور متعادل به امور زندگی اختصاص داد.

ایکنا: توصیه شما به کسانی که می‌خواهند وارد این رشته تحصیلی و حرفه پرستاری شوند، چیست؟

شناخت؛ شناخت دقیق از حرفه، بدانند مشکلات و جذابیت‌های این حرفه چیست و نیز شناخت خود، خودش را خوب بشناسند. کسی به این حرفه پا بگذارد که واقعا احساس کند می‌تواند با کمک به بیمار خود را شکوفا کند، مسائل این حرفه باید برای دانش‌آموزان از سوی مسئولین آموزش و پرورش و والدین تشریح شود. همین‌جا از اهل ذوق و هنر می‌خواهم که فیلم‌هایی تهیه کنند که واقعا موقعیت پرستار را به طور دقیق، صحیح، واقعی و اصولی نشان دهند. حتی در فرصتی دانش‌آموزان علاقه‌مند به حرفه پرستاری را قبل از انتخاب رشته حدود یک هفته به بیمارستان‌ها ببرند تا از نزدیک موقعیت شغلی این قشر از جامعه، استرس‌های کاری، شیفت‌‌های شب و بیدار‌خوابی‌ها را ببینند و بعد تصمیم به انتخاب بگیرند.

در پایان ذکر این نکته را خالی از لطف نمی‌دانم که از پرستاری دو تعریف زیبا وجود دارد؛ نخست مادری و دوم اینکه پرستار یعنی پرستندگی، اگر پرستار توانست به جایگاهی برسد که خدمت به بیمار، آموزش در بالین، کسب مهارت در حرفه، انجام پژوهش در این حرفه و خلاصه ایفای نقش خود را به منزله عبادت خداوند بداند، گو اینکه در همه اوقات در حال پرستش خدا بوده؛ اینجا است که می‌توانی بگویی یک پرستار واقعی هستی.

انتهای پیام