مالکیت؛ گم شده امروز، ضرورت فردا

فقه اسلامی، مالکیت را این‌گونه توضیح داده است که مالکیت رابطه‌ای است اعتباری بین مال از یک طرف و  شخص(حقیقی یا حقوقی) از طرف دیگر که بر اساس آن مالک می‌تواند هر تصرف معقولی را که مایل باشد در آن انجام دهد.
در کتاب البیع نیز آمده است: «مالکیت، اعتباری عقلایی است که یکی از احکام آن عبارت است از قدرت بر تغییر و تحول آن مال».
مسئله مالکیت و مباحث مربوط به آن، از مهم‌ترین مسائل اقتصادی و حقوقی است که در آیات متعددی از قرآن کریم، مطرح شده است.
خداوند، بر تمام جهان هستی سلطنت واقعی دارد و این، همان معنای مالکیت حقیقی او است. مالکیت حقیقی خداوند مهم‌ترین مبنای فلسفی ساختار مالکیت اسلامی است که در بسیاری از آیات قرآن کریم از آن یاد شده است.
انسان به واسطه برخورداری از دو عنصر آگاهی و اراده قابلیت تکوینی آن را می‌یابد که به مقام جانشین پروردگار بر روی زمین رسیده، مناسبات تولیدی را پدید آورد و از ابزار تولید در راستای خیر و فضیلت یا ستم و استثمار استفاده کند. از سوی دیگر، وی دارای نیازهای متفاوت فردی، اجتماعی مادی و معنوی است که تکاملش ایجاب می‌کند به این نیازها، در حد امکان، توجه داشته باشد و در تنظیم آن‌ها بکوشد.
هدایت پروردگار در تنظیم رابطه مالکیت به معنای تحقق مصالح فردی و اجتماعی و رفع نیاز وی در حد امکان است چنانکه در آیه 14 سوره یونس می‌خوانیم «ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ؛ آنگاه شما را پس از آنان در زمين جانشين قرار داديم تا بنگريم چگونه رفتار مى ‏كنيد».
مالکیت در اسلام، شکل ویژه‌ای دارد که نمونه آن را به ندرت می‌توان در مکاتب و جهان‌بینی‌های دیگر یافت. بر اساس آنچه در قرآن آمده، مالکیت در اسلام، دارای سلسله مراتبی به این شرح است:

مالکیت الهی
قرآن، مالکیت حقیقی در جهان را از آن خدا می‌داند و تأکید می‌کند که آنچه در اختیار انسان قرار دارد، از سوی خداوند به او بخشیده شده است و با اراده اوست که این مالکیت، ادامه پیدا می‌کند و یا از انسان گرفته می‌شود.

مالکیت اولیای الهی
خداوند، پس از این‌که خود را مالک همه چیز و همه کس معرفی می‌کند، در درجه دوم، مالکیت را از آن فرستادگان ویژه و اولیای الهی که از سوی خود او برگزیده شده باشند، می‌داند.

مالکیت فردی
هر چند اسلام، مالکیت را در درجه اول و دوم در اختیار خدا و اولیای خدا می‌داند، اما در نهایت، در جامعه اسلامی، مالکیت فردی را به رسمیت می‌شناسد و حتی با وضع قوانین و مقررات بسیار دقیق و سختگیرانه، از حقوق مردم ‌برابر متجاوزان دفاع می‌کند.
اما مالکیتی را که خداوند به رسمیت می‌شناسد، مانند مالکیت خصوصی بی‌حد و مرز در نظام سرمایه‌داری امروز نیست که از یک‌سو، سبب شود گروهی با انباشت ثروت، روز به روز، بر اموال خود بیفزایند و از سوی دیگر، گروهی در فقر و فلاکت، دست و پا بزنند و برای تهیه ساده‌ترین نیازهای زندگی خود، دچار مشکل شوند. برای این منظور، خداوند، علاوه بر وضع قوانینی چون پرداخت خمس، زکات، صدقه و قرض‌الحسنه، به توزیع عادلانه ثروت و مبارزه با احتکار و مال‌اندوزی، توجه بسیار کرده است.
بر این اساس، صاحبان ثروت، حق ندارند در زمانی که جامعه، گرفتار فقر و محرومیت است و بازار مسلمانان، به گردش ثروت آنها نیاز دارد، ثروت و دارایی خود را که محصول تلاش افراد جامعه بوده است، از جریان اقتصاد، خارج کنند، حتی اگر حقوق واجب آنها مانند خمس و زکات را نیز پرداخت کرده باشند.
اما ‌میان این همه تأکیدات قرآن و اسلام، گاهی بعضی از کسبه پیاده‌روهای مقابل مغازه خود را غصب کرده و با گذاشتن وسایل مغازه خود در پیاده‌رو ‌حقوق شهروندان را ضایع می‌کنند.
یا افرادی که در فضای شهر بدون رعایت کردن هیچ اصولی، اصول مالکیت اسلام را زیر پا می‌گذارند که ممکن است به‌دلیل عدم آگاهی از قوانین اسلام، این دین رحمانی باشد.

مالکیت؛ از تأکید در قرآن تا گم شدن در زندگی روزمره
طیبه خزاعی، یک شهروند بیرجندی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان جنوبی، گفت: بعضی از کسبه بدون درنظر گرفتن حقی برای مردم فضای شهری را در اختیار می‌گیرند که باعث نارضایتی مردم می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در فضای شهری و مجتمع‌های مسکونی گاهی افراد حقوق مالکیت را رعایت نمی‌کنند و باعث آزار و اذیت دیگران می‌شوند، ‌بیان کرد: اگر هر فردی به قوانین اسلام در مورد مالکیت توجه کند، تأثیر بسزایی در نوع رفتار افراد خواهد داشت که لازم است دیدگاه‌های اسلام برای هر فرد تبیین شود و این امر جز با مطالعه به دست نخواهد آمد.

قوانین مالکیت از منظر قرآن
حجت‌الاسلام مهدی عباسی، رئیس اداره امور قرآنی اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی نیز گفت: مالکیت در معنا به رابطه بین شخص و داشته‌هایش اطلاق می‌شود که این رابطه امکان تسلط شخص را بر داشته‌های خودش محقق می‌کند اما از نظر اسلام به‌ویژه قرآن مالکیت به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود.
وی افزود: مالکیت نوع اول مالکیت الهی است و مالکیت حقیقی از نگاه اسلام و قرآن همین نوع مالکیت است که هرچه در دنیا وجود دارد، از آن خداوند است یعنی حاکمیت آسمان‌ها و زمین و هر آنچه در آن‌ها وجود دارد در مالکیت خداوند است.

رئیس اداره امور قرآنی اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی بیان کرد: آیه 120 سوره مبارکه مائده «لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ فرمانروايى آسمان‌ها و زمين و آنچه در آنهاست از آن خداست و او بر هر چيزى توانا است» به این مطلب اشاره دارد که خداوند در این آیه شریفه مالکیت آسمان و زمین و هر آن چیزی که در آن‌ها وجود دارد را به خود نسبت می‌دهد.
عباسی ادامه داد: اما مالکیت نوع دوم ویژه اولیاء خدا و فرستادگان الهی است که خداوند در سوره مبارکه احزاب آیه 6 تصریح می‌کند که «پیامبر به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» و در واقع معنای این آیه این است که پیامبر الهی و فرستادگان خدا نسبت به جان و مال انسان‌ها از خود انسان‌ها سزاوارتر هستند و مالکیت نوع دوم در این آیه نمود و بروز دارد.
وی افزود: در کنار آن هرچند خداوند مالکیت اصلی را از آن خود و اولیای خدا می‌داند اما در جامعه اسلامی مالکیت فردی را به رسمیت می‌شناسد و قوانین بسیار دقیقی برای افرادی که این مالکیت را نقض کنند وضع کرده است.
رئیس اداره امور قرآنی اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی بیان کرد: یعنی از نظر اسلام هر کسی نسبت به اموالی که در دست دارد مالکیت نیز دارد و صاحب آن اموال به حساب می‌آید چنانکه در سوره مبارکه نسا آیه ۲۹ به این مطلب اشاره صریح شده است که «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال یکدیگر را به ناحق مخورید، مگر آن که تجارتی باشد که هر دو طرف بدان رضایت داده باشید و یکدیگر را مکشید هر آینه خدا با شما مهربان است».
عباسی اظهار کرد: این آیه اشاره مستقیم دارد که حقوقی دارد که کسی نمی‌تواند این حق افراد را پایمال کند و برای افرادی که این حق از دیگران را ضایع می‌کنند، مجازات‌هایی در شرع قرار داده است و از طرفی برای افرادی که بر اموال زیادی مالکیت دارند نیز قوانینی وضع کرده تا مشکلات جامعه از قبیل فقر و محرومیت برطرف شود.
وی افزود: حال با توجه به آیات قرآن و نگاه اسلام به مسئله مالکیت مشخص می‌شود که اسلام برای انسان‌ها حقوقی قائل شده که کسی حق ندارد این حقوق را پایمال کند اما باید به این نکته نیز اشاره کرد که حقوق افراد متفاوت است؛ گاهی این حق نسبت به اموال است گاهی این حق نسبت به جایگاه است.
رئیس اداره امور قرآنی اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی بیان کرد: یعنی همان گونه که خداوند نسبت به اموال مردم حقی قائل شده برای جایگاه اجتماعی و فردیت انسان نیز حقوقی قائل شده است یعنی اگر که خداوند با کسی که مال مردم را به تاراج برد به سختی برخورد می‌کند با کسی که آبروی انسان را ببرد و حقوق فردی و اجتماعی او را زیر پا بگذارد نیز برخورد می‌کند.
عباسی تصریح کرد: پس مالکیت در دین اسلام بسیار مهم است و باید به آن توجه ویژه‌ای داشت اما این مسئله نیز مهم است که همانطوری که خداوند برای ما حق مالکیت قائل شده این حق را برای دیگران نیز قائل باشیم و حقوق فردی دیگران را محترم بشماریم و حق دیگران را ضایع نکنیم.

ضرورت رعایت حقوق اجتماعی
وی در ‌خصوص زندگی شهرنشینی و اجتماعی امروزه نیز بیان کرد: در دنیای امروز، مردم در مجتمع‌های مسکونی در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و همانطوری که اگر از منزل همسایه چیزی را بدون اجازه برداریم دزدی و ضایع کردن حق به حساب می‌آید اگر با رعایت نکردن شرایط زندگی اجتماعی حقی را رعایت نکنیم نیز دزدی به حساب خواهد آمد.
رئیس اداره امور قرآنی اوقاف و امور خیریه خراسان‌جنوبی اظهار کرد: خداوندی که شرایط زندگی را برای انسان به نحو احسن مهیا کرده تا انسان در آرامش و آسایش و رفاه زندگی کند چه خوب است ما نیز علاوه بر صیانت از حقوق فردی خود به حقوق فردی و اجتماعی دیگران نیز احترام بگذاریم.
عباسی یادآور شد: اگر در جامعه رعایت حقوق دیگران سرلوحه کار قرار بگیرد آن وقت زندگی اجتماعی همراه با آسایش و آرامش محقق می‌شود در غیر این صورت اگر نگاه صرفاً فردی باشد و هر فردی فقط به خود فکر کند، یقیناً آرامش و آسایش را از خود و دیگران سلب کرده است.
چه خوب است با مطالعه و آگاهی از دستورات قرآن کریم که برای تمام ابعاد زندگی انسان برنامه دارد، نسبت به رعایت قوانینی که برای آسایش و رفاه خود انسان وضع شده، اقدام کنیم.
گزارش از زهرا حمیدی، خبرنگار ایکنای خراسان‌جنوبی
انتهای پیام