تأملی بر کژتابی مفهوم «حق» در کتاب جدید محمدعلی موحد/ نقد اثر از سوی مؤلف
گروه ادب ــ مقصود فراستخواه در مراسم رونمایی از کتاب «حق و سوء استفاده از آن»، اثر محمدعلی موحد، اظهار کرد: کانون این رساله مربوط به حدیث «لاضرر و لاضرار» است که استاد موحد آن را براساس مستندات قرآنی و روایی و سه قاعده تبیین کرده است. استاد موحد نیز با بیان اینکه در این مراسم ایرادی به کتاب او وارد نشد، خود به بیان انتقادی از اثرش پرداخت.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ شب رونمایی از کتاب «حق و سوء استفاده از آن» دوشنبه، ۸ بهمن‌ماه، با حضور محمدعلی موحد و جمعی از استادان و شاگردان استاد در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
گودرز افتخار جهرمی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و حقوقدان، درباره استاد موحد گفت: من با دکتر موحد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از اینکه دعاوی حقوقی جمهوری اسلامی در خارج از کشور را عهده‌دار بودم، آشنا شدم. ایشان همواره از حقوق ملت ایران دفاع کرده‌اند و پیروزی‌هایی را برای ملت ایران به ارمغان آورده‌اند.
وی افزود: استاد موحد در طرح دعاوی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری علیه ایالات متحده آمریکا درباره انهدام سکو‌های نفتی نیز نقش مهمی برعهده داشت و طرح وی باعث شد که رأی خوبی مبنی بر مسئولیت آمریکا در انهدام سکو‌های نفتی صادر شود.
افتخار جهرمی با بیان اینکه استاد موحد در شعر، تاریخ، حقوق و ... نمونه استاد کامل است، ادامه داد: در کتاب‌های وی کمتر نقصی را می‌توان یافت. یک زمان درسی را برای تدریس در دوره کارشناسی ارشد تعریف کرده بودند که درباره حقوق بین‌الملل بود و بنا بود مباحث مهم حقوق مدنی را تدریس کنم. تمام کتاب‌های حقوق مدنی را دیدم و هیچ یک را نتوانستم انتخاب کنم تا اینکه کتاب مختصر و مفید استاد موحد را یافتم و یک روز عصر تا شب مباحث مهم آن را دیدم که برای دانشجویان بسیار ساده و مفید است و دانشجویان نیز از این کتاب راضی بودند.
وی در ادامه خدمات استاد موحد را یادآور شد و بیان کرد: خدمات استاد به اندازه‌ای زیاد است که زبان برای بیان آن قاصر و فرصت اندک است، اما درباره کتاب «حق و سوء استفاده از آن» باید بگویم که زمانی بنا داشتیم درباره حق و سوء استفاده از آن در حوزه‌های مختلف تحقیقاتی را انجام دهیم که از میان استادان، استاد موحد پیش‌قدم بودند و تعداد انگشت‌شماری در این باره تحقیق کردند و من نیز نتوانستم این طرح را ادامه دهم، اما اکنون خوشحالم که مقاله استاد به صورت کتاب ارائه شده تا علاقه‌مندان بتوانند آن را به صورت عمیق مطالعه کنند. این امر که ما از دانشمندان و بزرگان در زمان حیاتشان تجلیل کنیم، کار شایسته‌ای است.
استنتاج قرآنی سه قاعده از حدیث «لاضرر و لاضرار»
مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس ایرانی و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در ادامه این مراسم، گفت: استاد موحد در این رساله تأملی بر کژتابی‌ها در زمینه حق داشته است. حقوق شاخه‌های مختلف خصوصی، عمومی، بین‌الملل و ... دارد و در این کتاب با زبانی ساده، حق مورد توجه قرار گرفته است. اینکه مقام حکومتی حقی دارد، اما ممکن است از آن سوء استفاده کند یا اینکه کشوری حق بهره‌برداری از منابع خود را دارد، اما نه به نحوی که خسارتی به قلمرو دیگر کشور‌ها وارد کند و یا حقی که ساکنان زمین برای توسعه دارند، اما نه به زیان نسل‌های بعد. این‌ها مسائلی است که در این کتاب بررسی و تأمل شده است.
وی با بیان اینکه در این کتاب درباره موضوع توسعه پایدار به طور فنی بحث شده است، افزود: کانون رساله مربوط به حدیث «لاضرر و لاضرار» است که استاد موحد آن را براساس مستندات قرآنی و روایی و سه قاعده سلطنت (تسلط مالک بر اموالش) الزام و لاضرر را تبیین کرده است.
فراستخواه ادامه داد: این رساله از یک استاد کامل است و به دلیل اهمیت موضوع باید در این کتاب اندیشید؛ چراکه اندیشیدن نیایش ذهن است. برای بررسی این متن یکی از راه‌ها این است که مفروضاتی را که پشت این متن وجود دارد مورد توجه قرار دهیم و اینکه چه مفروضاتی آزموده شده یا آزموده نشده‌اند. من در این رساله موسیقی متن را بررسی کردم. اینکه این متن چه آوا و طنینی دارد.
وی در ادامه بیان کرد: این متن موسیقی عرف‌گرایی دارد و رویکردش به فقه اسلامی عرف‌گرایانه است. موحد، حقوقدان و نه عرفان‌پژوه و تاریخ‌پژوه، فقه اسلامی را در پیرنگ عرف بررسی می‌کند و آن را امری عمومی می‌داند و معتقد است کل فقه مبتنی بر امری عرفی است. این رهیافت عرف‌گرا به متن در برابر رویکرد تحت‌اللفظی است که بر جامعه ما نیز حاکم شده است.
این جامعه‌شناس گفت: وقتی پیغمبر(ص) بیان می‌کند «لاضرر و لاضرار فی اسلام»، در واقع بنای خود را بر عرف می‌داند و این عرف، عقلایی است. یعنی امر شرعی به امر عرفی ارجاع می‌شود و منطقی نیست که در الفاظ شریعت چنان متمرکز شویم که عرف را نبینیم. این یک عرف عقلایی است که مناسبات زندگی نباید موجب ضرر و زیان گروه‌های اجتماعی شود. استاد بیان می‌کند که عرف تغییر می‌کند و در واقع لاضرر و لاضرار، قبل از اینکه گفتار دینی باشد، تأییدی بر آن است. یک قاعده عرفی می‌تواند بر احکام شریعت که موجب ضرر و زیان می‌شود حاکم شود، مثلاً در وضو گرفتن اگر ضرر داشته باشد، تغییر می‌یابد.
وی در ادامه تصریح کرد: آنچه از کتاب استاد موحد برمی‌آید، نشان می‌دهد در ۱۵۰ سال گذشته، فقها توجه بیشتری به قاعده لاضرر و لاضرار داشته‌اند و این سؤال مطرح است که چه شده که به این موضوع توجه نشان داده‌اند؟ شاید بیشترین تغییرات در عرف زمانه رخ داده است و مسئله فقه بسیار دشوار شده است. اگر به این تغییرات توجه نشود، فقه موجب ضرر و زیان خواهد شد. هر ملتی حق دارد شریعت و میراث فقهی داشته باشد، اما حق ندارد ضرر و زیان برساند.
فراستخواه با اشاره به نحله‌های خردگرا و عرف‌گرا گفت: برخی بیان می‌کنند که شریعت را به عقول مردم واگذار کرده‌اند و استاد موحد از منظر‌های متعدد اخلاقی، حقوقی، عرفانی و ... به این جهان نگاه می‌کند. موحد نگاه صرف حقوقی ندارد؛ از این رو موحد را در زمان‌ها و ساحت‌های مختلف می‌بینیم.
فراستخواه در ادامه بیان کرد: استاد موحد، بسیار تحت تأثیر نظریه عدالت است. وی نظریه حق را با نظریه عدالت آشنا می‌کند، دو مفهومی که به طور غریب از هم دور افتاده‌اند.
وی با اشاره به اهمیت عدالت از نگاه علامه طباطبایی(ره) افزود: علامه اولین بایدی که برای انسان مطرح می‌کند زیستن است و دومین باید عدالت است. بدون عدالت زندگی اجتماعی ممکن نخواهد بود. قاعده سلطنت که برای حق و حقوق، آزادی و مالکیت است. قاعده لاضرر و لاضرار بر منهاج عدالت تغییر می‌کند. برای اینکه حق و عدالت پدیدار باشد، باید بر منهاج عدالت باشد. این سؤال مطرح می‌شود که چرا در جهانی که غالباً سخن از حق است، گفتمان حق در برابر گفتمان تکلیف می‌آید؟ چطور می‌شود که متفکری از مشغولیات مدرن، آشنایی‌زدایی می‌کند و می‌گوید حق به این آسانی نیست. این‌قدر نگویید من حق دارم. این موضوع شجاعت بسیاری می‌خواهد.
فراستخواه ادامه داد: استاد موحد با صدای نحیف اما پرطنین و اثرگذارش از حق به عنوان مشغولیات مدرن، آشنایی‌زدایی می‌کند و گاهی این حق در سرزمین‌های گوناگون جابه‌جا می‌شود و آمریکا براساس حقوق بشر در عراق فعالیت می‌کند و حق، گفتاری یک‌جانبه می‌شود. در واقع درون یک سرزمین هم می‌تواند یک حقوق، چنین کژتابی‌هایی داشته باشد که استاد موحد به دلیل عرفان‌پژوهی و نگاه زیبایی‌شناسانه، آشنایی‌زدایی می‌کند و حقوق را از محسنات دنیای مدرن می‌داند.
ای کاش به جای حقوق بشر، اعلامیه تکلیف بشری منتشر می‌شد
در ادامه مراسم محمدعلی موحد، نویسنده کتاب «حق و سوء استفاده از آن»، گفت: همه می‌دانند که لزومی ندارد اطلاعاتی درباره من گفته شود، تأکید داشتم که درباره این کتاب نظر داده شود و علاقه‌مند بودم جوانان بیشتر در این باره صحبت کنند. آقای فراستخواه دو تعبیر خوب را بیان کرد؛ یکی درباره موسیقی متن این کتاب و دیگری درباره کسی که با انگشت به ما اشاره دارد و ما به انگشت توجه داریم. این تعبیر‌ها خیلی به دلم نشست.
وی افزود: در این کتاب بحث‌های گذشتگان را یادآور می‌شویم و مسائلی را درباره حق بیان می‌کنیم. مثلاً کسی که در خانه‌اش دود می‌کند، اگر این دود به اندازه‌ای باشد که به همسایه ضرر نرساند، اشکالی ندارد. البته ضرر تعریف مشخصی ندارد و به تعریف عرفی آن بسنده می‌شود. فقها بیان کرده‌اند که اگر کسی مثلاً دود راه بیندازد و همسایه را اذیت کند، کار حرامی را انجام داده است. اگر این گونه است، ماشین‌هایی که در شهر‌ها این اندازه دود می‌کنند و مطمئناً خانواده و کسی نیست که از آن متضرر نشده باشد، چرا فقها این را حرام اعلام نمی‌کنند.
موحد تصریح کرد: قرآن ۶۶۶۶ آیه دارد که اغلب بیان می‌کنند که ۶۰۰ آیه قرآن مربوط به قوانین و احکام است. در حالی که در غالب آیات احکام، اشاره مستقیم به حکم وجود ندارد و حکمی که به طور خاص مربوط به فقه و قانون باشد، در قرآن بسیار اندک است و شاید یک دهم این تعداد باشد. بنابراین، احکامی که پیامبر(ص) بیان کرده، بیش از آنکه جنبه قانونگذاری داشته باشد، جنبه اخلاقی دارد، یعنی اسلام دنبال این است که آدم اخلاقی تربیت کند.
وی ادامه داد: متأسفانه میراث گذشته و سنت به جای اینکه برای ما هادی و راهنما باشد، بار و مانع است. در واقع به تعبیر مولانا باید مزاج تغییر یابد، یعنی براساس تحولات و تغییرات، نگاهی پیشرو به حقوق داشته باشیم و به تناسب و اقتضای زمانه، به آن نگاه کنیم.
استاد موحد؛ تنها منتقد اثر خود در این مراسم
این استاد برجسته حقوق گفت: حق در دنیای معاصر وضعیت تورمی پیدا کرده است، فقهای اسلام نیز به دلیل اهمیت حق، به دنبال این بودند که ثابت کنند اسلام حق‌مدار است. در واقع تمام ادیان تکیه‌‍شان بر تکلیف است؛ و ای کاش به جای حقوق بشر، اعلامیه تکلیف بشری منتشر می‌شد. اصلاً حق چیست که این اندازه بر سر آن بحث است. حق یک اختیار و امتیاز است. اینکه کسی کاریکاتور توهین‌آمیز از پیامبر(ص) منتشر می‌کند، این مسئله از روی هوا و هوس است و کسی که از او طرفداری می‌کند و آن را آزادی بیان می‌داند، از تعریف حق آزادی بیان بیگانه است، و به همه ظلم کرده و آتشی برپا می‌کند که بلایای آن در همه جای دنیا وجود خواهد داشت.
وی در ادامه گفت: کسی از این کتاب ایراد نگرفت، اما من خودم ایراد می‌گیرم. مقدمه و مؤخره این کتاب پس از مدت‌ها از نوشتن مقاله نوشته شده و تناسب چندانی با متن کتاب ندارد.
استاد محمدعلی موحد در ادامه به نگاه آیت‌الله‌العظمی سیستانی درباره قاعده لاضرر و لاضرار اشاره کرد و بخش‌هایی از کتاب اخیر خود را برای حاضران خواند.
گزارش تصویری شب رونمایی از کتاب «حق و سوء استفاده از آن» را اینجا ببینید.
انتهای پیام
