آیین چراغ برات ریشه در کجا دارد؟

رضا سلیمان نوری، رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی در خصوص ایام چراغ برات خاطرنشان کرد: مراسم شب‌های برات يا چراغ برات دارای سابقه‌ای ديرينه است و همواره این مراسم در روزهای يازدهم تا چهاردهم و يا دوازدهم تا پانزدهم ماه قمری شعبان برگزار می‌شود. با توجه به اينكه اين رسم برخلاف ساير رسوم ملی ايرانی، همچون نوروز، يلدا، چهارشنبه سوري و... مورد توجه حكومت‌های ملی ايرانی يا حداقل مدعيان حكومت ملی و نهادهای رسمی كشور، چون روزنامه‌ها و راديو تلويزيون نبوده و نيست، ايرانی بودن كامل اين آيين نيز جای ترديد است.

 

وی ادامه داد: با اين وجود، شواهدی در دست است كه نشان می‌دهد اصل اين آيين برگرفته از اعتقادات و رسوم ايران باستان است كه پس از اسلام و خاصه در دورانی كه نهضت شعوبی گری در ايران و البته در راس همه مناطق آن، خراسان، برای ايرانی كردن اسلام تلاش می‌كرد، رنگ و بوی اسلامی گرفته و بر اين اساس آيينی ايرانی است. البته در نگاه نخست همگان آن را آيينی عربی اسلامی تلقی می‌كنند اما با توجه به حضور چند صد ساله اسلام در ايران، نه تنها در آن زمان بلکه در حال حاضر هم اين سنت به صورت كامل از سوی هيچ یک از پيشوايان دينی مورد تاييد قرار نگرفته است؛ بر همین اساس در اسلامی بودن این مراسم تردید وجود دارد.

 

این خراسان پژوه افزود: در واقع صرف نظر از آنكه آيين برات ريشه در ايران قبل از اسلام دارد يا اينكه سنتی به طور كامل اسلامی است، بايد اين امر را در نظر گرفت كه گرد هم آمدن مردم در فواصل زمانی منظم و حفظ خطوط ارتباط و همكاری آن‌ها، يكی از مهمترين كاركردهای اين آيين است.

 

وی گفت: در واقع ايرانيان از ديرباز برای رفتگان خود احترام خاصی قائل بوده و سعی می‌كردند كه به نوعی روح آنان را از خود راضی نگه دارند. بر همين اساس مراسمات گوناگونی داشتند كه يكی از آنان مراسم چراغ برات مردم خطه خراسان بزرگ است. گرچه مراسم چراغ برات يا شب‌های برات خراسان با اين عنوان و زمان برای عموم مردم ايران شناخته شده نبوده و رسمی با اين نام در ميان آنان رايج نيست اما موضوع و مراسم آن برای همه ايرانيان شناخته شده است.

 

سلیمان نوری به سرچشمه ايرانی بودن مراسم چراغ برات نیز اشاره کرد و گفت: ايرانيان پيش از اسلام دليل مرگ ظاهری زمين در پاييز و حيات مجدد آن در بهار را در اين می‌دانستند كه ارواح در پاييز زمين را به قصد آسمان ترك كرده و بار ديگر در آستانه بهار به زمين باز می‌گردند و بر اين اساس است كه گل در بهار می‌شكفد و گياه می‌رويد و حيات از سر گرفته می‌شود.

 

این خراسان پژوه خاطرنشان کرد: در واقع براساس این عقیده باور خلقت ارواح يا روان‌ها نيز مربوط به آستانه بهار بوده است. همچنين نياكان نیز  معتقد بودند كه در اين دوره اهورا مزدا به روان‌های درگذشتگان اجازه 5 يا 10 روز رجعت به زمين، خانه و كاشانه پيشين را می‌دهد تا با بازماندگان خود ديدار تازه كرده و توشه‌ای مجدد برای خود فراهم كنند.

 

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان اضافه کرد: بر اين اساس، روان يا فروهر درگذشتگان هر سال در آستانه ايام نوروز اجازه و برات آزادی از عذاب و پروانه چند روزه پرواز به خانه و كاشانه پيشين زمينی خود را به دست می‌آوردند و به تبع آن، زندگان نيز به استقبال آنان شتافته و خانه و كاشانه خود را برای آمدنشان تميز می‌كردند و اين همان رسمي است كه اكنون با عنوان خانه تكانی در روزهای آخر سال انجام می‌شود. همچنين زندگان برای خوش آمد ارواح درگذشتگان بر بام و در هر سرا شمع و چراغی افروخته و خوردنی و نوشيدنی مورد علاقه مردگان را بر سر سفره قرار می‌دادند و انتظار آن‌ها را می‌كشيدند. 

 

وی گفت: بدين سبب، نام اولين ماه بهار، «فروردين» از فروهر گرفته شده كه گويی ماه سير، سفر و بازگشت فروران از آسمان به زمين و دادن حيات مجدد به اين توده خاكی مرده است. جمع اين باورها سبب شده است تا ايرانيان باستان در آستانه هر بهار و نوروز مراسم يا عيدی به نام فروردگان برای استقبال و پذيرايی از روان درگذشتگان خويش داشته باشند كه بعدها به دلايلی، از جمله تنظيم نبودن كامل تقويم آن دوران به آخر ماه آبان، انتقال يافته و نام عيد آبانگان به خود گرفته است. اين مراسم در دوران اوج نهضت شعوبی گری و بازگشت به اصول گذشته در ايران تازه مسلمان شده، يعنی حدود هزار سال پيش و پس از گذشت 4 سده از اسلامی شدن ايران تنها در ميان زرتشتيان رواج داشته و هنوز هم بر همان روال برگزار می‌شود.

 

سلیمان نوری افزد: از سوی ديگر ايرانيان مسلمان شده نيز بيكار ننشسته و طی اين 4 قرن و خاصه قرون سوم و چهارم هجری، تلفيقی شيرين و موفق از باورهای ايرانی پيشين و اسلامی پسينِ خود ساختند؛ بدين گونه كه هزار سال پيش در خراسان بزرگ عيد يا مراسم ليله‌البرات يا ليله‌الصك را در نيمه شعبان ماه با همان رسوم و آيين ايرانی زرتشتی اما با توضيح و توجيه اسلامی تدارك ديدند و برگزار كردند. اين ادعا ناشی از نوشتاری است از دانشمند بزرگی چون ابوريحان بيرونی كه نمی‌تواند اين مراسم را توجيه اسلامی كرده و ريشه و علت آن را باز شناسد، از او بر جای مانده و به این موضوع اشاره‌ای داشته است.

 

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان همچنین به ریشه این مراسم در فرهنگ عربی اسلامی نیز اشاره و عنوان کرد: گرچه اغلب مردم مسلمان از بلخ و بخارا تا بغداد و مصر در سده‌های ميانه بعد از اختلاط اسلام و ايران در ماه شعبان متوجه گورستان‌ها و زيارت قبور درگذشتگان خود می‌شده‌اند اما بعيد است كه ماه شعبان برای اين امر ويژگی و توصيه‌ای از سوی شارع دين مبين اسلام به همراه داشته باشد بلكه به نظر می‌رسد كه برخی تشابهات و همخوانی‌های اين ماه با ماه اسفند ايرانی باعث شده تا آداب فروردگانی ماه اسفند به ماه قمری شعبان افتاده ونام ليله‌البرات و شب چك گرفته باشد.

 

سلیمان نوری اظهار کرد: حال اگر به اختلاط پيش از اسلام اعراب با ايرانيان و تاثير شديد برخی از قبايل عرب از فرهنگ و تمدن ايران هم توجه داشته باشيم، اين مساله كه باور و آيين فروردگانی ايرانی مربوط به ماه اسفند، پس از اسلام رنگ و بوی اسلامی گرفته و به دليل فوق، به ماه شعبان افتاده باشد، توجیه پیدا می کند. البته که ممكن است دلايل ديگری هم برای اين انتقال و تحول وجود داشته باشد.

 

وی با بیان اینکه آيين برگزاری اين مراسم نيز سرشار از نكات جالب توجه است، خاطرنشان کرد: بر اساس اعتقادات مردم خراسان در اين سه شبانه روز مردگان آزاد بوده و زندگان با احسان برای آن‌ها نه تنها تلاش می‌كنند تا برات آزادی آنان را از آتش جهنم كسب كنند بلكه آزادی خود از آتش جهنم را نيز از امام دوازدهم خواستار می‌شوند. اعتقاد اغلب مردم خراسان بر اين است كه در اين ايام برات انسان نو می‌شود و به عبارتی سرنوشت او رقم می‌خورد؛ به گونه‌ای كه در نقاط روستايی خراسان در شب پانزدهم نيمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب، مهتابی باشد) ايستاده و به سايه خود نگاه می‌كنند و از اين طريق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پيش بينی می‌كنند.

 

سلیمان نوری ادامه داد: اقشار مختلف مردم، به ويژه افرادی كه به تازگی عزيزی را از دست داده‌اند، در اين روز با حضور در مزار اموات ضمن درخواست آمرزش و زنده نگهداشتن ياد و خاطره درگذشتگان، آنان را در بركات ميلاد يگانه منجی عالم بشريت حضرت مهدي(عج) شريك می‌سازند.

 

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان تاکید کرد: برات در خطه خراسان مصداقی بر اعتقاد به اصل معاد است كه مردم اين خطه با انجام اعمال مخصوصی به استقبال آن می‌‎روند. اين مراسم به مدت سه روز و با عناوين مختلف برگزار می‌شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصی از مسلمانان برگزار می‌كنند.

 

وی اضافه کرد: برات غريبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‎ها از عناوينی است كه برای اين سه روز در نقاط مختلف خراسان استفاده می‌شود كه از اين ميان برات مرده‌ها در 14 شعبان با شور و حال خاصی برگزار می‌شود. پخت انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبكی، كماچ، ساچ و حلوا و پخش آن‌ در بين مردم به ويژه كودكان از مراسم ايام برات در شهرهای گوناگون خراسان است چرا که مردم اين منطقه از كشورمان اعتقاد دارند پخت اين خوراكی‌ها بايد پیش از غروب آفتاب صورت گيرد.

 

این خراسان پژوه عنوان کرد: روز سيزدهم شعبان در برخی شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم در اين روز به شكرانه نعمت سلامتی به پخش شيرينی و شكلات می‌پردازند. در غروب روز سيزدهم شعبان نيز افرادی كه به تازگی عزيزی را از دست داده‌اند، اقدام به پخت نوعی نان سنتي به نام روغن جوشی كرده و آن را بين مردم تقسيم می‌كنند. اعتقاد مردم اين خطه بر اين است كه اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد، ارواح تازه گذشتگان از اين خيرات بهره بيشتری می‌برند.

 

وی اضافه کرد: در روز 14 شعبان نيز كه به برات مرده‌ها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خويشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شيرينی، شكلات، ميوه و نان‌های سنتی ياد و خاطره عزيزان خود را گرامی می‌دارند. در اين روز افرادی كه به تازگی عزيزی را از دست داده‌اند، با پهن كردن فرش، خيرات، پخش انواع خوراكی و خواندن روضه ياد و خاطره تازه گذشته را گرامی می‌دارند. قرائت قرآن و فاتحه نيز در اين راستا برای آمرزش درگذشتگان نثار روح آن‌ها می‌شود

 

سلیمان نوری تصریح کرد: نكته جالب توجه اين است كه هرچند ايام برات سه روز است اما در برخی از روستاها و همچنين مناطقی كه هنوز روابط طايفه‌ای مستحكم است، در صورتی كه تعداد درگذشتگان سال، بيش از سه نفر باشد، مراسم را از ابتدای ماه شعبان آغاز كرده و هر روز در منزل يكی از درگذشتگان مجلس عزا و روضه و همچنين مراسم قرائت قرآن برپا می‌شود.

 

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان عنوان کرد: مردم در اين روستاها به چند گروه تقسيم شده و هر گروه در قسمتی از روستا در جمع بازماندگان متوفی به قرائت قرآن می‌پردازند. مردم در اين روستاها عصر روز سيزدهم شعبان با حضور بر مزار اموات و خواندن فاتحه، ياد و خاطره آنان را گرامی می‌دارند. در روز چهاردهم شعبان نيز تمام اهالی روستا به صورت دسته جمعی در خانه آخرين خانواده‌ای كه عزيزی را از دست داده‌اند، جمع شده و برای متوفی فاتحه می‌خوانند.

 

وی با اشاره به ديگر مراسم روز برات كه بيشتر در روستاها رونق دارد، خاطرنشان کرد: از دیگر مراسم های این روز می‌توان به اجرای برات خوانی اشاره کرد که در اين مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانه افرادی كه به تازگی عزيزی را از دست داده‌اند، مراجعه كرده و اشعاری را در ياد آوری روز برات قرائت می‌كنند. اهالی خانه نيز از آنچه در خانه موجود است، مانند خرما، شكلات، نقل و نبات، لنگاش پخته، عناب و گردو به آن‌ها می‌دهند و بدين وسيله از آن‌ها تشكر می‌كنند.

 

رییس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان با بیان اینکه در روستاها رسم بر اين است كه شب نيمه شعبان تمام چراغ‌های خانه بايد روشن باشد، اظهار کرد: اعتقاد روستاييان بر اين است كه در اين شب ارواح مردگان آن خانه به محل زندگی خود می‌آيند و اگر چراغ خانه روشن باشد، برای اهالی خانه دعای خير نموده و در غير اين صورت آنان را نفرين می‌كنند.

 

وی با بیان اینکه اين امر از طريق يكپارچه سازی جامعه، باعث اعتبار بخشيدن به وضع موجود و در نهايت، ثبات اجتماعی در سطح جامعه می‌شود، ادامه داد: برگزاری اين مراسم در خراسان با هر تفكری كه باشد، البته براساس مدارك موجود از رسوم تغيير ماهيت داده، ايرانی است كه مورد پذيرش اسلام قرار گرفته است. عاملی برای حفظ روابط وسنن اجتماعی قديم و همچنين نگاهبانی از پيوندهای درحال گسست در جامعه ماشين زده كنونی است، بر اين اساس تلاش برای حفظ و احيای آن امری است كه بايد از سوی كليه متوليان امر مد نظر قرارگيرد. 

 

این خراسان پژوه اضافه کرد: همچنین يكی ديگر از كاربردهای مهم اين سنت همانا ايجاد تعادل اخلاقی در سطح جامعه است؛ به گونه‌ای كه مي‌دانند در برخی از دوره‌ها، بنا به مقتضيات زمانی و شرايط سياسی، اجتماعی و حتی بحران‌های اقتصادی حاكم بر جوامع، مردم از اخلاقيات فاصله می‌گيرند كه مراسمی چون برات می‌تواند آنان را به واقعيت زندگی كه همانا حفظ احترام و شان ديگران است، رهنمون سازد.

 

سلیمان نوری با اشاره به مراسم چراغ برات در شهرهای دیگر ایران نیز بیان کرد: تهرانی‌ها و اغلب اهالی مناطق مركزی ايران جمعه آخر اسفند را بی آنكه نامی خاص برای آن داشته باشند، به مردگان خود و خيرات برای آن‌ها اختصاص می‌دهند. اهالی مناطق گيلان، آذربايجان و يزد نيز برخی از جمعه‌های ماه رجب را به نام رغايب يا ليله‌الرغائب نامگذاری كرده و در آن ايام به زيارت درگذشتگان رفته و اقدام به خيرات برای آن‌ها می‌كنند. برخی ديگر از مردم ايران نيز آخرين روزهای سال شمسي و آخر اسفند را با نام عيد علفه يا عيد مرده‌ها به اين امر اختصاص می‌دهند.

 

این خراسان پژوه عنوان کرد: همچنین مردم بخشی از مناطق استان مركزی و همچنين مردم كردستان نيز همانند خراسانی‌ها، مراسمی با نام برات دارند اما با اين تفاوت كه آن‌ها تنها روز چهاردهم شعبان را به این روز اختصاص می‌هند اما این در حالی است که مردم خراسان در نيمه‌های ماه شعبان هر سال روزهای دوازدهم تا چهاردهم شعبان با برگزاری مراسم مذهبی ويژه‌ای با عنوان برات، ياد و خاطره عزيزان از دست رفته را گرامی داشته و به ياد مردگان خيرات می‌كنند. دامنه اين رسم آن چنان گسترده است كه به ماه شعبان در اين منطقه ماه برات نيز می‌گويند.

 

انتهای پیام