نگهداری گیاهان در منازل؛ از کاشت سبزیجات خانگی تا گیاه‌پالایی

یکی از علاقه‌مندی‌های مردم در جامعه ایران، تمایل به نگهداری از گل‌ها و گیاهان در منازل است که علاوه بر زیبایی محیط زندگی، فوایدی مانند پاکسازی هوای داخل خانه و ایجاد احساس شادی و آرامش را به دنبال دارد و منبع انرژی مثبت به شمار می‌رود. اگر در گذشته، باغچه‌های داخل حیاط منازل بهترین فضا برای کاشت انواع گل‌ها و گیاهان بومی بود، امروز با رشد شهرنشینی، افزایش جمعیت شهرها و تغییر سبک زندگی، بخشی از فضای داخل آپارتمان‌ها به نگهداری از گل‌ها و گیاهان اختصاص یافته است و همزمان شاهد رشد استفاده و نگهداری از گیاهانی در منازل هستیم که از اقلیمی دیگر وارد کشور ما شده‌اند و غیربومی به حساب می‌آیند. به بهانه روز طبیعت و با توجه به فراگیری نگهداری از گل‌ها و گیاهان در سبک زندگی ایرانی، خبرنگار ایکنا در اصفهان نظر امیر فرح‌نسب، دکترای تخصصی علوم محیط‌زیست و منابع طبیعی، گیاه‌شناس و اکولوژیست، عضو اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی(IUCN) و عضو انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران را در خصوص چگونگی انتخاب گل‌ها و گیاهان برای نگهداری در منازل و شرایط و نکات لازم در این زمینه جویا شده است.

فرح‌نسب در ابتدا اظهار کرد: شاید تصور عامه‌ مردم در خصوص نگهداری از گل‌ها و گیاهان در منازل، مشابه تجربه‌ نگهداری از گیاه بامبو باشد که زمانی، نگهداری از آن در خانه‌ها بسیار معمول بود؛ اما در واقع نگهداری از طیف متنوعی از گیاهان باغچه‌ای و آپارتمانی از جمله درختان، درختچه‌ها، گل‌ها و پیچک‌ها کار چندان آسانی نیست. این تصور که نگهداری و مراقبت از یک گیاه بعد از خرید آن آغاز می‌شود، اشتباه است.

وی با اشاره به نکاتی که لازم است در زمان خرید یک گیاه به آنها توجه کرد، گفت: گیاهان خانگی پیش از آنکه خریداری شوند، در گلخانه‌ها پرورش یافته‌اند که هوای این محیط‌ها عموما گرم و مرطوب است. محیط خارج از گلخانه، با محیط داخل آن بسیار تفاوت دارد. بنابراین، گیاهان باید از مکانی خریداری شوند که در برابر شرایط نامساعد، مقاوم شده باشند؛ چراکه این کار باعث کاهش شدت شوک در حین انتقال گیاه از گلخانه به محیط خانه خواهد شد.

توجه نکردن به ظاهر زیبای گیاهان

این گیاه‌شناس ادامه داد: نکته‌ دیگر، انتخاب گیاه است که الزاما نباید به ظاهر و زیبایی آن توجه شود؛ چون ممکن است به محض خروج گیاه از فضای گلخانه، پس از مدتی کوتاه، دچار ریزش برگ و آسیب به ریشه شده و از بین برود. همچنین در زمان خرید یک گیاه، باید به ظاهر برگ‌های آن عمیقا توجه کرد؛ برگ‌ها گزینه‌ بسیار مناسبی برای بررسی سلامت گیاه هستند. باید به لکه‌ها، بریدگی‌ها، چروکیدگی‌ها و در مواقعی، حشرات و آفات کوچک در اطراف یا پشت برگ‌های گیاه دقت کرد، زیرا همان لکه می‌تواند نشانگر یک بیماری گیاهی و آن آفت می‌تواند نشان‌دهنده عاملی برای نابودی، پیش روی آن گیاه باشد.

وی با بیان اینکه ریشه‌های گیاه نیز حامل پیام‌هایی هستند، گفت: ریشه‌ها یا ریشه‌چه‌هایی که از زیر گلدان بیرون زده‌اند، نشان‌دهنده‌ زمان طولانی حضور گیاه در گلخانه هستند. همچنین این علامت، نشانگر فضای ناکافی برای تنفس گیاه است که باید هر چه سریع‌تر به گلدان بزرگتری منتقل شود.

فرح‌نسب تأکید کرد: در زمان خرید گیاه، باید به فصل خریداری نیز توجه کرد. زمانی که گیاه خریداری می‌شود، باید مدت مشخصی از آن عمیقا مراقبت کرد تا با وضعیت جدید خود سازگار شود. در چند هفته‌ اول باید گیاه را از تابش نور مستقیم خورشید دور نگه داشت و نباید خاک گلدان و هوای اتاق خشک شود. از طرفی، دادن آب اضافی و جابه‌جایی گلدان از مکانی به مکان دیگر در منزل، تهدید بزرگی برای آن گیاه به شمار می‌رود. همچنین باید توجه داشت که برخلاف بهترین زمان برای کاشت نهال درختان و درختچه‌ها در بازه‌ زمانی اسفندماه، بهترین زمان برای خرید گیاهان آپارتمانی، بهار و تابستان است.

نکات کلیدی در فرایند نگهداری و بقای گیاهان در منازل

وی به نکات کلیدی در نگهداری از گل‌ها و گیاهان اشاره کرد و یادآور شد: در اولویت باید میزان مهارت خود در پرورش گیاهان گوناگون را ارزیابی کرد؛ همچنین باید شرایط نور، درجه حرارت و رطوبت محل زندگی خود با توجه به اقلیم کلانشهر اصفهان را در نظر گرفته و فضای آپارتمان و مکان قرارگیری گیاهان را مورد توجه قرار داد. مطمئنا نکات کلیدی در نگهداری از گل‌ها و گیاهان، توجه به رژیم دمایی، رطوبت، میزان آبدهی، کوددهی و میزان تناسب نوردهی با توجه به گیاهان نورپسند، سایه‌پسند، سرمادوست و گرمادوست، همچنین سازگاری اقلیمی، امکان نگهداری، نظارت‌های هفتگی و توجه به تغییرات ظاهری در فرآیند نگهداری و بقای گیاهان در منازل خواهد بود.

عضو انجمن متخصصان محیط‌زیست ایران افزود: به‌عنوان اولین و مهم‌ترین نکته در نگهداری از گیاهان، باید به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت در محلی که قرار است گیاه در آن مستقر شود، توجه کرد. همچنین شرایط مکانی گیاه‌ و توجه به محلی که قرار است در آنجا قرار داده شود، باید مورد بررسی قرار گیرد؛ اینکه به این مکان چه نوری می‌تابد؟ نور مستقیم یا فیلتر شده؟ این مکان در راستای کدام جهت جغرافیایی است؟ مکان‌هایی که در راستای غرب قرار دارند، در بعدازظهر بسیار گرم می‌شوند و آفتاب مستقیم به آنها می‌تابد، حال آنکه در جهت شمال، تقریبا همیشه سایه است. جهت شرق در روز آفتابی و بعدازظهرها سایه‌دار است، ولی مکان‌های جنوبی تقریبا در تمام طول روز به‌طور یکسانی نور دریافت می‌کنند. با توجه به این موارد، اگر نور خانه کم است، باید به سراغ گیاهان آپارتمانی سایه‌دوست رفت.

وی اضافه کرد: نکته‌ بعد، فضای نگهداری گیاه است؛ چه مقدار فضا برای رشد گیاه در منزل شما وجود دارد؟ توجه به این نکته، نوع انتخاب گیاه را تغییر می‌دهد. نکته‌ مهم دیگر، بررسی نوع خاک است که در این خصوص باید با توجه به نیاز گیاه عمل کرد. عموما گیاهان در خاک‌های مقوی رشد بهتری دارند که با توجه به سن و شرایط زیستی گیاه، نوع خاک و میزان کوددهی به آن تعیین می‌شود. نکته‌ حائز اهمیت دیگر، توجه نکردن به ظاهر زیبای گیاه است. در ابتدا باید در خصوص گیاهان مورد نظر، تحقیق و سپس گیاهان مناسب را انتخاب کرد. توجه به ظاهر زیبای گیاهان باعث می‌شود گیاهی خریداری کنید که با اقلیم محل زندگی‌تان سازگاری نداشته باشد. از طرفی، به نیازهای گیاه به‌طور کامل پاسخ داده نشود و گیاه در مدت کوتاهی از بین برود.

پرسش‌های لازم در زمان خرید گیاه

فرح‌نسب نکته‌ مهم دیگر را همراه داشتن یک دفترچه یادداشت در حین خرید گیاه مورد نظر بیان کرد و گفت: صرفا به میزان آبدهی به گیاه اکتفا نکنید و سؤالات جامع در خصوص شرایط نگهداری گیاه‌ با توصیف فضای منزل از فروشنده بپرسید؛ سؤالاتی از قبیل مکان مناسب قرارگیری گیاه در منزل، میزان دقیق نوردهی به گیاه، زمان تعویض گلدان، میزان نیاز رطوبتی، نوع آفات شاخص و روش‌های مقابله با آفات و بیماری‌های گیاه، زمان و نوع کوددهی، زمان و شکل هرس، میزان رشد گیاه در هر سال، زمان گل‌دهی گیاه و... .

وی با بیان اینکه همیشه به دنبال گیاهان با گل باز نباشید و به دنبال گیاهان غنچه‌دار نیز بگردید، تأکید کرد: در این حالت، احتمال رشد غنچه‌ بسیار بیشتر از ادامه‌‌ رشد یک گل باز است. این موضوع درباره درختان و درختچه‌ها نیز صدق می‌کند. یک درختچه‌ کوچک، جوان‌تر و تازه‌تر از درختچه‌ بزرگی بوده که کاملا رشد کرده است. نکته‌ دیگر، جابه‌جا نکردن گلدان‌ها در فضای منزل است؛ این کار باعث وارد آمدن استرس و شوک ناگهانی به گیاهان می‌شود و بقای آنها را به خطر می‌اندازد. نکته‌ پایانی اینکه ترجیحا در گلدان‌های منازل خود، از بذر انواع سبزیجات بهره ببرید و به پرورش سبزیجات خانگی رو آورید تا هم زیبایی آنها را مشاهده و دست‌پرورده‌های خود را میل کنید و هم فرهنگ کاشت گیاهان را در جامعه و میان دوستان خود نشر دهید تا اکوسیستم‌هایی متعادل و پایدار، حتی در کلانشهرهای آلوده داشته باشیم.

عضو اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی در پاسخ به این پرسش که نگهداری از چه گل‌ها و گیاهانی در منازل می‌تواند با شرایط آب و هوایی شهر اصفهان متناسب باشد، بیان کرد: مهم‌ترین نکته در خریداری یک گیاه، فضا و شرایط نگهداری از آن است. در این صورت، هر گیاهی از هر نقطه از سپهر حیات‌بخش زمین که باشد، قابل نگهداری و پرورش است. نکته‌ مهم این است که گیاه به رسیدگی نیاز دارد. بسیاری از افراد گیاه را خریداری و تصور می‌کنند که تنها راه بقای آن، آبیاری است، ولی آبیاری به تنهایی کافی نیست. گیاه بسته به شرایط تکاملی خود، به نور متعادل، خاک و کود مناسب، رژیم دمایی خاص و مهم‌تر از همه، نظارت نیاز دارد.

گل‌ها و گیاهان سازگار با اقلیم اصفهان

وی در خصوص گیاهان شاخصی که در فضای باز و باغچه‌های منازل امکان رشد در اقلیم اصفهان را دارند، گفت: هر چند عموم این گیاهان، غیربومی و جزو گیاهان وارداتی و زینتی هستند، ولی می‌توان به رقومی از درختان، درختچه‌ها، پیچک‌ها و گل‌هایی همچون شب‌بو، بنفشه، پامچال، شمعدانی، آنمون، انواع کاکتوس، گل جعفری، به ژاپنی، یاس زرد، انواع رز، بداغ، ابریشم مصری، شب‌خسب یا گل ابریشم، ارغوان، طاووسی، تعدادی از انواع کاج و سرو، زبان گنجشک، چنار، زیتون خوراکی و زیتون تلخ، پیروکانتا که به اشتباه آن را کویج یا زالزالک زینتی خطاب می‌کنند، انواع درختان مثمر خوراکی چون گردو، انگور، انجیر، خرمالو، بادام، زردآلو، سیب و...، پیچ اناری، پیچ تلگرافی، پیچک عشقه یا پاپیتال، آبشار طلایی، نسترن، رز مینیاتوری، زنبق، درخت توری، لادن، میخک، قرنفل، سلوی، میمون، اطلسی، لاله عباسی، رعنای زیبا، کوکب، همیشه بهار، مینای چمنی، مارگریت، بابونه، اسپیره، اقاقیا، ختمی درختی، آهار، درخت پر، دم‌روباهی، گل ساعتی، رز محمدی، آلوئه‌ورا، مرجان، شاهپسند، گازانیا، تاج‌الملوک، نرگس، کلم زینتی، برگ نقره‌ای، داوودی، پیچ امین‌الدوله، ناز فرانسوی، گل یخ و بذر سبزیجاتی چون نعنا، تره، جعفری، ترخون و... اشاره کرد.

فرح‌نسب تصریح کرد: این گیاهان همگی در یک فصل کاشته نمی‌شوند و دقت در زمان کاشت آنها به شیوه‌ کاشت بذر، نهال یا پیاز گل، بسیار مهم است. در خصوص گیاهان شاخص آپارتمانی نیز می‌توان به گل حنا، پریوش، یاس رازقی، گل کاغذی، شمعدانی، انواع کاکتوس، برگ بیدی مینیاتوری، گل سنگ، حسن یوسف، ارکیده، لاله، ژربرا، آنتوریوم، پتوس، دیفن باخیا، فیلکوس، بنت قنسول، کروتون، گندمی، سانسوریای شمشیری، اسپاتی فیلوم و... اشاره کرد.

وی با بیان اینکه تعدادی از گیاهان در جذب ترکیبات آلاینده در فضاهای باز و منازل، نقش بسیار پررنگی دارند، افزود: تقریبا 60 تا 90 درصد از فرمالدئیدها که یکی از آلوده‌کننده‌های اصلی هوای داخل منازل هستند و در اشیای داخل خانه‌ها از جمله وسایل چوبی، فرش‌ها، پرده‌ها، کفپوش‌ها، لوازم کاغذی و چسب‌ها به‌وفور یافت می‌شوند، به‌وسیله بعضی از گیاهان در فرآیندی با عنوان گیاه‌پالایی(Phytoremediation) قابل جذب هستند.

نقش میکروارگانیسم‌های گیاهان در دفع آلاینده‌ها

این گیاه‌شناس اضافه کرد: ترکیبات آلی فرار که از آلاینده‌های مهم و از طریق تبخیر سوخت و احتراق ناقص در وسایل نقلیه موتوری وارد هوای محیط می‌شوند، از راه روزنه‌ها و کوتیکول‌های برگ‌های جوان‌تر که آمادگی بیشتری برای جذب دارند، وارد گیاه می‌شوند و بعد از جذب به‌وسیله برگ‌ها، وارد چرخه‌ کلوین می‌شوند و پس از دو مرحله اکسیداسیون آنزیمی، دی‌اکسیدکربن تولید می‌کنند. میکروارگانیسم‌هایی که در محیط رشد گیاهان زینتی درون خانه وجود دارند، در جذب و حذف آلودگی‌های ترکیبات آلی فرار نقش مؤثری ایفا می‌کنند. این میکروارگانیسم‌های موجود در خاک، توانایی تجزیه‌ مواد شیمیایی سمی را دارند. بخش ریشه‌ گیاهان نیز مقدار قابل توجهی از فرمالدئید را در طی روز و شب جذب و حذف می‌کند. تعدادی از این گیاهان ارزشمند که در دسترس، سازگار و مقاوم به فضای داخل منازل و قابل نگهداری در اقلیم اصفهان هستند، شامل اسپاتی فیلوم، آگلونما، آلوئه‌ورا، آنتوریوم، پتوس، داوودی، ژربرا، سانسوریا، شفلرا، شمعدانی، فیکوس، کروتون، گندمی و... می‌شوند.

وی یادآور شد: در اکوسیستم‌های طبیعی، از کاشت هسته، بذر و دانه‌ گیاهان غیربومی باید خودداری کرد، زیرا این کار باعث ورود گونه‌های مهاجم و غیربومی به عرصه‌های طبیعی می‌شود و به گیاهان بومی این مناطق در گذر زمان آسیب‌های جدی وارد می‌کند. گونه‌های بومی و بوم‌زاد در مناطق طبیعی، خاص همان مناطق هستند و نباید گیاهان غیربومی و هسته‌ میوه‌های خوراکی در عرصه‌های طبیعی به زمین سپرده شوند. برای گسترش پوشش گیاهی این مناطق، حتما باید با در نظر گرفتن شرایط زیستی محیط و نظرات کارشناسی، از گیاهان بومی و بوم‌زاد همان مناطق بهره برد.