تربیت معنوی کودک و نقشی که مادر می‌آفریند

رسیدن به قرب الهی، هدف خداوند از خلقت انسان است و داشتن هدف الهی در وجود انسان از کودکی نهادینه می‌شود بنابراین تربیت معنوی کودک مهم‌ترین نقش را در موفقیت و سعادت او دارد، زیرا ذیل این تربیت، مراحل رشد و تقرب به‌سوی خداوند را طی می‌کند. درواقع، روح انسان نخست شبیه خمیر است که والدین اگر با اصول و روش‌های صحیح تربیت کودک آشنا باشند و آن را به‌کار بگیرند در دوره نوجوانی فرزندان خود با مشکلات کمتری روبه‌رو خواهند شد، پس می‌توان دریافت که آموزش خانواده‌ها و آشنا کردن آن‌ها با روش‌های صحیح فرزندپروری تا چه اندازه در تأمین سعادت فردی و اجتماعی افراد مؤثر است. 

انسان هر چه رشد می‌کند و بزرگ‌تر می‌شود، انعطاف‌پذیری او کاهش می‌یابد و لذا تربیت صحیح در دوران کودکی بسیار حائز اهمیت است یعنی کودک دبستانی تربیت‌پذیری بسیار بیشتری در مقایسه با یک نوجوان دبیرستانی یا جوان دانشگاهی دارد، زیرا انسان همراه با رشد فیزیکی، حالت روحی و روانی او نیز تثبیت می‌یابد و مستحکم می‌شود. 

بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی و آسیب‌های اخلاقی و روانی نتیجه تربیت نادرست افراد در دوران کودکی است و اگر والدین با اصول صحیح تربیت آشنا باشند و آن را به کار گیرند، در دوران نوجوانی و جوانی فرزندان خود با مشکلات کمتری مواجه خواهند شد. در اینجا نقش مادر که مرکز تربیت کودک است، بسیار پررنگ است و باید همت خود را بر آشنایی فرزند با بُعد فطری درون خویش معطوف کند. 

ابعاد اثرپذیری کودک از مادر

پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا ارتباط معنوی مادر با خداوند تأثیری بر کودکش دارد یا اینکه امیال و اعتقادات درونی او به فرزند منتقل نمی‌شود و همین اندازه که مادر به راهنمایی فرزند و آشنا ساختن او با خدا همت داشته باشد، کفایت می‌کند؟ برای یافتن پاسخ این پرسش نخست باید بدانیم مادر تنها فردی است که شایستگی پرورش کودک را دارد، زیرا او با تمام وجودش فرزند را پرورش می‌دهد و عامل انتقال ارزش‌ها به کودک محسوب می‌شود که می‌تواند فرزندی بااراده و بزرگوار یا ناتوان و پست، باتقوا و یا بی‌حیا تربیت کند. در همه حال، مادر در شخصیت کودک اثرگذار و نقش‌آفرین است و باید خود در مسیر تقوا و ایمان قرار گیرد تا کودک نیز همانند او شود.

وظیفه خطیر مادر قبل از تولد فرزند با دعا و توکل برای داشتن فرزندی صالح شروع می‌شود و حتی هنگام معاشرت زن و مرد نیز باید نام خدا برده شود، زیرا یکی از حساس‌ترین لحظات سرنوشت‌ساز فرد در زمان انعقاد نطفه است که اگر با نام و یاد خدا صورت گیرد، چه بسا زندگی کودک در آینده دچار لغزش‌های دینی نمی‌شود. 

بعد از تولد، مهم‌ترین وظیفه مادر یعنی شیر دادن به کودک شروع می‌شود که باید آداب آن رعایت شود و در این خصوص، آیات و روایاتی وجود دارد. از جمله بردن نام خدا و طهارت و وضو از آداب توصیه شده برای مادر در هنگام شیر دادن به نوزاد است، زیرا یاد خدا باعث برکت و روشنایی قلب و پوشیدن گناهان می‌شود که در بالا بردن معنویت کودک نیز تأثیرگذار است. 

اثرپذیری کودک از مادر بیش از سایر اعضای خانواده و جامعه است لذا مادر تا می‌تواند باید معنویات را در خود تقویت کند تا بتواند فرزندانی مقاوم و با بنیه دینی قوی تربیت کند. پایبندی مادر به نماز نوعی تربیت و آموزش عملی است تا کودک از حیث روانی و به‌صورت ناخودآگاه از مادر خود الگو بگیرد و این فریضه الهی در وجودش نهادینه شود. 

همچنین همنشینی کودک با مادر در مراسم ذکر اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و همراه شدن با حالات معنوی مادر، آثار تربیتی ماندگاری را در روح و روان کودک ایجاد می‌کند. در همین همراهی‌ها، کودک با معارف و مفاهیم اهل‌بیت(ع) آشنا و مأنوس می‌شود و تربیت دینی در وجودش استحکام می‌یابد. همچنان که حضرت زهرا(س) بعد از رحلت پدر بزرگوارشان، فرزندانشان را به مسجد پیامبر(ص)، مزار شهدای احد در بقیع و مزار عموی پیامبر(ص) می‌بردند.

آموزه‌های مهم آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا» (تحریم/۶) به ما می‌گوید که تا زنجیر از پاى خود باز نکنیم، نمى‌توانیم دیگران را آزاد کنیم و خودسازى شرط موفقیت در ساختن خانواده و جامعه است. کسی که در مقام هدایت و تربیت و پیشوایی دیگری است، نخست باید تعلیم و تربیت خود پرداخته باشد تا بتواند به تربیت دیگری بپردازد. چه بسیار انسان‌هایی که خود را معلم و مربی فرزندان خود می‌دانند، اما هرگز درباره رفتار و گفتار خود نمی‌اندیشند و مراقبه و محاسبه بر شیوه رفتاری خود ندارند حال آنکه از فرزندان توقع رفتار مؤدبانه داشته و دائم در پی عیب‌گیری از اعمال فرزندان هستند. 

نقش خودسازی مادر در تربیت کودک 

هستند پدر‌ها و مادر‌هایی که چه بسا صرف وقت برای تربیت و پرورش نفس را امری بیهوده تلقی می‌کنند، اما همواره آرزوی یک تربیت موفق و متعالی در مورد فرزندانشان دارند که در خصوص اینان خداوند در آیه ۴۴ از سوره مبارکه بقره می‌فرماید: چگونه شما مردم را به نیکی و نیکوکاری دستور می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید؟ در اینجا توجه به اصل عمل به جای گفتن، ضرورت دارد همچنان که خداوند در کلام وحی اهل ایمان را از کلام بدون عمل بازداشته و در آیات ۲ و ۳ از سوره مبارکه صف می‌فرماید «یَـٰٓأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفۡعَلُونَ، کَبُرَ مَقۡتًا عِندَ ٱللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفۡعَلُونَ» یعنی‌ ای کسانی که ایمان آورده‌اید چرا سخنی می‌گوئید که عمل نمی‌کنید؟ این عمل که سخن بگویید و خلاف آن کنید بسیار سخت خدا را به خشم و غضب می‌آورد.

در احادیث نورانی اهل‌بیت(ع) نیز بر اصالت عمل و عمل‌گرایی به‌ویژه در مقام تعلیم و تربیت تأکیدات فراوانی شده و از جمله امام صادق(ع) تأکید دارند «کونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیرِ أَلْسِنَتِکمْ لِیرَوْا مِنْکمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْخَیرَ فَإِنَّ ذَلِک دَاعِیةٌ» یعنی با غیر زبان خویش مردم را به کیش و مذهب خود دعوت کنید، مردم باید ورع و کوشش و نماز و خیر شما را ببینند، این‌ها خود دعوت کننده باشند. امیرالمؤمنین(ع) نیز در حدیثی فرموده‌اند: «مَن نَصَبَ نَفسَهُ للنّاسِ إماما فلیَبدأ بتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ، و لیَکُن تأدیبُهُ بسِیرَتِهِ قَبلَ تأدیبِهِ بلِسانِهِ و مُعَلِّمُ نَفسِهِ و مُؤدِّبُها أحَقُّ بالإجلالِ من مُعَلِّمِ النّاسِ و مُؤدِّبِهِم» یعنی هر که خود را در مقام پیشوایى مردم قرار دهد باید پیش از تعلیم دیگران، به تعلیم خود بپردازد و پیش از آنکه به زبانش تربیت کند، با رفتار خود تربیت نماید و کسى که آموزگار و مربى خود باشد بیشتر سزاوار بزرگداشت است تا آن که آموزگار و مربى دیگران است.

خدامحوری و عبادت خانوادگی اصل مهم دیگری است که در تربیت فرزندان با محوریت مادر بسیار تأثیرگذار بوده و مروری بر سبک زندگی ائمه معصومین(ع) مؤید موضوع است. در زندگی مشترک امام علی(ع) و حضرت زهرا(س)، تمامی اعضای خانواده شیفته پروردگار بودند، امام علی(ع) در حکمت ۳۶۸ نهج‌البلاغه فرمودند: همانا خداوند پاداش را بر اطاعت و کیفر را بر نافرمانى قرار داد، تا بندگان را از عذابش برهاند و به سوى بهشت کشاند.

زندگی سراسر نور این زوج آسمانی به ما می‌آموزد که مادر در کنار وظیفه همسرداری چه نقش مهم و مؤثری در فرزندپروری و تربیت فرزندان دارد. حضرت زهرا(س) هر شب پس از فراغت از کار‌های روزانه خاضعانه و خالصانه به نماز می‌ایستادند که پدر بزرگوارشان در خصوص این حال معنوی فرموده‌اند:، اما دخترم فاطمه... در محرابش در برابر خداوند جلیل خود مى‌ایستاد، در حالى که نور او براى فرشتگان آسمان، چنان پیدا بود که درخشش اختران براى زمینیان و خداوند، به فرشتگانش مى‌فرمود: اى فرشتگان من! به کنیز من، فاطمه، سرور کنیزان من، بنگرید که چگونه در برابر من گوشت تنش از بیم من، به لرزه افتاده و از صمیم دل، به عبادت من روى آورده است». پیداست که خودسازی و خدامحوری و نیز فراهم ساختن شرایط برای عبادت خانوادگی که حضرت زهرا(س) به وجه عالی الگوی آن را در اختیار مادران و دختران امروز قرار داده‌اند، از اصول مهمی است که هر مادر برای تربیت دینی و معنوی فرزندان باید مورد توجه قرار دهد. 

منبع: مقاله «ارتباط معنوی مادر با خدا و تأثیر آن در تربیت دینی کودک»، سمیعه کلثوم، مرضیه سادات سجادی، پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال پنجم، زمستان ۱۴۰۱.