سیدحمید جزایری عنوان کرد:
بازسازی گزاره‌های علوم جدید با نگارش هوشمندانه تفسیر میان‌رشته‌ای
گروه اندیشه: حجت‌الاسلام سیدحمید جزایری معتقد است اگر تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای به نحو هوشمندانه‌ای مدیریت شود، می‌تواند تحولی در مبانی علوم جدید اعم از طبیعی و انسانی به‌وجود بیاورد و گزاره‌های آنها را بازسازی کند.
«تفسير موضوعى» عبارت است از: گردآورى آيات قرآنى مربوط به موضوعى خاص و تحليل آنها و به دست آوردن نظريه قرآن درباره آن موضوع. گرچه تفسير موضوعى در عصر اخير، بيشتر مورد توجه انديشمندان واقع شده، اما نه پديده‌اى نوظهور است و نه کم‌اهمیت. در همین رهگذر نظر مفسرین قرآن و پژوهشگران این حوزه را درباره چیستی و چرایی «تفسیر موضوعی» جویا شدیم که در ادامه مشروح گفت‌وگوی ایکنا را با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحمید جزایری می‌خوانید.
حجت‌الاسلام سیدحمید جزایری، مدیر گروه علمی تربیتی قرآن و علوم جامعة‌المصطفی(ص) العالميه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، گفت: برای تحلیل و بررسی تفسیر موضوعی در گام نخست باید هویت تفسیر را شناسایی کنیم؛ به نظر من تفسیر به معنای مطالعه هوشمندانه، محققانه و ضابطه‌مند برای فهم و مراد پیام‌های فرازمانی و فرامکانی خداوند متعال است.
وی افزود: هر چند در گذشته تاکید بیشتر بر روی تفاسیر ترتیبی بود اما همان‌گونه که شهید صدر بیان کردند «تفسیر ترتیبی، بیشتر ترجمه تفصیلی متن است و از واقعیت تفسیر دور است». به نظر من تفسیر موضوعی درون متنی، که امروزه شایع است به طور مطلوب و ایده‌آل نمی‌تواند ما را به هدف برساند، اما تفسیر موضوعی استنطاقی و برون متنی (که ایده آن را تا حدودی شهید صدر پرورش دادند) می‌تواند تا حدود زیادی راه مناسبی برای فهم مراد جدی خداوند باشد.
این پژوهشگر علوم قرآنی اظهار کرد: در سال‌های اخیر به خصوص بعد از ارائه این نظریه توسط شهید صدر جهشی در تفسیر موضوعی به وجود آمد ولی کماکان جا برای کار و تعمق وجود دارد.
مدیر دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه افزود: برخی مبانی تفسیر موضوعی با تفسیر ترتیبی مشترک هستند اینگونه نیست که تمامی مبانی آنها متفاوت باشند البته تفسیر موضوعی روشی است که شرایط خاص خود را می‌طلبد. خارج کردن آیات از درون یک سوره و پیوند آن با آیات سوره‌های قرآن و مسئله سیاق(توجه به سیاق آیات مورد توجه علامه طباطبایی بود) چالش‌هایی جدی در تفسیر موضوعی هستند که باید به آنها توجه کرد.
وی افزود: مسئله شان نزول، سبب نزول و مهم‌تر از آن زمان و شرایط نزول در تفسیر ترتیبی بسیار مورد توجه است اما در تفسیر موضوعی جمع بین دو گفتار به ظاهر ناهمگون و ناسازگار بروز و ظهور بیشتری دارد کما اینکه نحوه بهره‌مندی از دانش بشری در تصحیح تفسیر موضوعی و فاصله انداختن بین تفسیر موضوعی صحیح با تفسیر موضوعی از باب تفسیر به رای امر مهمی است.
جزایری اظهار کرد: گاهی در تفسیر موضوعی مفسر تلقی‌ها و پیش‌فرض‌های پیشین خود را می‌خواهد در تفسیر حاکم کند و آیات مبارک قرآن را در فضا و فرهنگ ذهنی خود ترجمه کند چنین روشی در نهایت به تفسیر به رای می‌انجامد؛ از طرف دیگر در تفسیر موضوعی فعال و استنطاقی توجه به دانش بشری بسیار مفید و کارآمد است. اینجا این پرسش مطرح می‌شود که چگونه باید از این دانش استفاده شود که دانش بشری صرفا به آشنا کردن ابعاد مسئله بیانجامد نه به پیش‌فرض‌سازی‌های حاکم بر ذهن مفسر؟ این مساله دارای پیچیدگی‌های خاص خود است. طبیعتا تحقیق در این موضوع می‌تواند فرصتی برای پایان‌نامه‌هایی در سطح دکتری و یا سطح 4 باشد تا مسئله از این طریق به نحوی منضبط، منقح و ارائه شود.
عضو هيئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالميه در ادامه افزود: در سال‌های اخیر به‌خصوص در حوزه‌های علمیه شیعی و مراکز قرآن نگاه به تفسیر موضوعی استنطاقی و میان رشته‌ای رشد چشم‌گیری کرده است و آثار فراوانی نگاشته شده است. من خود علاوه بر نگارش مقالات متعدد، مجموعه کتاب «روش‌شناسی تفسیر علمی قرآن» را که ناظر به تحلیل مبانی تفسیر موضوعی قرآن است تدوین و منتشرکردم، اما به نظر من این همه کار نیست و هنوز باید تحقیقات و پژوهش‌های بی‌شماری در این زمینه انجام شود.
وی افزود: تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای در واقع جمع هنرمندانه علم بشری چون علم حقوق، علم جامعه‌شناسی و سیاست با گزاره‌های قرآنی است. به این معنا که سوال را از علوم جدید (اعم از علوم‌انسانی و علوم تجربی) دریافت و پاسخ و محتوا را از قرآن اخذ کنیم. به نظر من اگر این تلفیق به نحو هوشمندانه‌ای مدیریت شوند حتی می‌تواند یک تحول در مبانی علوم جدید اعم از طبیعی و انسانی به‌وجود بیاورد و گزاره‌های آنها را بازسازی و اهداف آنها را جهت‌گیری کند.
پیشگام تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای
جزایری با اشاره به مثالی در تفسیر موضوعی میان رشته‌ای گفت: در بحث حقوق بین‌الملل بحثی به نام معاهده بین‌المللی حقوق وجود دارد، اگر این دیدگاه که در جوامع بین‌المللی مطرح شده است را به قرآن عرضه کنیم و پاسخ قرآن را دریافت کنیم و تفوق پاسخ قرآن را بر پاسخ بشری مشخص کنیم، تفسیر موضوعی میان رشته‌ای انجام داده‌ایم.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا توانسته‌ایم تفاسیر موضوعی میان رشته‌ای را عملیاتی کنیم؟ گفت: بنیان‌گذار این روش مرحوم شهید صدر است. وی این روش را در کتاب « سنت‌های اجتماعی در قرآن» بیان کرد. البته در گروه قرآن و علوم جامعه المصطفی العالمیه پژوهشگران زیادی مشغول مطالعه هستند در همین راستا پایان‌نامه‌های خوبی با عناوینی چون «الگوی نظام اقتصادی از منظر قرآن» که تلفیقی است بین علم اقتصاد و قرآن و بحث «شگفتی‌های نجومی قرآن» که تطبیقی است بین گزاره‌های علوم نجوم و فیزیک با مباحث علم نجوم در قرآن و یا بحث «بهداشت روانی و جسمی در قرآن» تدوین شده است. البته تاکید می‌کنم ما در آغاز راه هستیم و اقیانوس قرآن به مراتب بیش از این ظرفیت دارد که هنوز از آن بهره‌مند نشده‌ایم.
جزایری در بحث روش‌شناسی و متدلوژی تفاسیر موضوعی گفت: در روش‌شناسی یا به تعبیر عرب‌‌زبان‌ها «منهجیه» توجه به مبانی، اصول و قواعد تفسیر مهمترین عناصر نگارش تفسیر هستند. طبیعتا مفسر باید روشی را که برای تحقیق و پژوهش می‌طلبد را شناسایی، آسیب‌شناسی و اعتبارسنجی کند.
جزایری در آخر گفت: در کتاب «روش‌شناسی تفسیر علمی» در واقع هدف و مقصود من این است که کشف کنم با چه معیارهای می‌توانیم نکات علمی را از آیات قرآن بدست بیاوریم؛ چرا که معیار طریق فهم قرآن برای ما موضوعیت دارد. برخلاف دیدگاه هرمونتیکی که به این مسئله کمتر توجه دارند. پیش‌فرض تفسیر قرآن این است که باید طریق کشف مدلول، راه و ابزار فهم مورد سنجش، ارزیابی و حجیت‌سنجی قرار بگیرد؛ شاید یکی از نقاط کلیدی اساسی در مباحث فهم دین همین توجه به ابزار فهم و کشف باشد.
حجت‌الاسلام سیدحمید جزایری، مدیر گروه علمی تربیتی قرآن و علوم جامعة‌المصطفی(ص) العالميه در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، گفت: برای تحلیل و بررسی تفسیر موضوعی در گام نخست باید هویت تفسیر را شناسایی کنیم؛ به نظر من تفسیر به معنای مطالعه هوشمندانه، محققانه و ضابطه‌مند برای فهم و مراد پیام‌های فرازمانی و فرامکانی خداوند متعال است.
وی افزود: هر چند در گذشته تاکید بیشتر بر روی تفاسیر ترتیبی بود اما همان‌گونه که شهید صدر بیان کردند «تفسیر ترتیبی، بیشتر ترجمه تفصیلی متن است و از واقعیت تفسیر دور است». به نظر من تفسیر موضوعی درون متنی، که امروزه شایع است به طور مطلوب و ایده‌آل نمی‌تواند ما را به هدف برساند، اما تفسیر موضوعی استنطاقی و برون متنی (که ایده آن را تا حدودی شهید صدر پرورش دادند) می‌تواند تا حدود زیادی راه مناسبی برای فهم مراد جدی خداوند باشد.
این پژوهشگر علوم قرآنی اظهار کرد: در سال‌های اخیر به خصوص بعد از ارائه این نظریه توسط شهید صدر جهشی در تفسیر موضوعی به وجود آمد ولی کماکان جا برای کار و تعمق وجود دارد.
مدیر دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه افزود: برخی مبانی تفسیر موضوعی با تفسیر ترتیبی مشترک هستند اینگونه نیست که تمامی مبانی آنها متفاوت باشند البته تفسیر موضوعی روشی است که شرایط خاص خود را می‌طلبد. خارج کردن آیات از درون یک سوره و پیوند آن با آیات سوره‌های قرآن و مسئله سیاق(توجه به سیاق آیات مورد توجه علامه طباطبایی بود) چالش‌هایی جدی در تفسیر موضوعی هستند که باید به آنها توجه کرد.
وی افزود: مسئله شان نزول، سبب نزول و مهم‌تر از آن زمان و شرایط نزول در تفسیر ترتیبی بسیار مورد توجه است اما در تفسیر موضوعی جمع بین دو گفتار به ظاهر ناهمگون و ناسازگار بروز و ظهور بیشتری دارد کما اینکه نحوه بهره‌مندی از دانش بشری در تصحیح تفسیر موضوعی و فاصله انداختن بین تفسیر موضوعی صحیح با تفسیر موضوعی از باب تفسیر به رای امر مهمی است.
جزایری اظهار کرد: گاهی در تفسیر موضوعی مفسر تلقی‌ها و پیش‌فرض‌های پیشین خود را می‌خواهد در تفسیر حاکم کند و آیات مبارک قرآن را در فضا و فرهنگ ذهنی خود ترجمه کند چنین روشی در نهایت به تفسیر به رای می‌انجامد؛ از طرف دیگر در تفسیر موضوعی فعال و استنطاقی توجه به دانش بشری بسیار مفید و کارآمد است. اینجا این پرسش مطرح می‌شود که چگونه باید از این دانش استفاده شود که دانش بشری صرفا به آشنا کردن ابعاد مسئله بیانجامد نه به پیش‌فرض‌سازی‌های حاکم بر ذهن مفسر؟ این مساله دارای پیچیدگی‌های خاص خود است. طبیعتا تحقیق در این موضوع می‌تواند فرصتی برای پایان‌نامه‌هایی در سطح دکتری و یا سطح 4 باشد تا مسئله از این طریق به نحوی منضبط، منقح و ارائه شود.
عضو هيئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالميه در ادامه افزود: در سال‌های اخیر به‌خصوص در حوزه‌های علمیه شیعی و مراکز قرآن نگاه به تفسیر موضوعی استنطاقی و میان رشته‌ای رشد چشم‌گیری کرده است و آثار فراوانی نگاشته شده است. من خود علاوه بر نگارش مقالات متعدد، مجموعه کتاب «روش‌شناسی تفسیر علمی قرآن» را که ناظر به تحلیل مبانی تفسیر موضوعی قرآن است تدوین و منتشرکردم، اما به نظر من این همه کار نیست و هنوز باید تحقیقات و پژوهش‌های بی‌شماری در این زمینه انجام شود.
وی افزود: تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای در واقع جمع هنرمندانه علم بشری چون علم حقوق، علم جامعه‌شناسی و سیاست با گزاره‌های قرآنی است. به این معنا که سوال را از علوم جدید (اعم از علوم‌انسانی و علوم تجربی) دریافت و پاسخ و محتوا را از قرآن اخذ کنیم. به نظر من اگر این تلفیق به نحو هوشمندانه‌ای مدیریت شوند حتی می‌تواند یک تحول در مبانی علوم جدید اعم از طبیعی و انسانی به‌وجود بیاورد و گزاره‌های آنها را بازسازی و اهداف آنها را جهت‌گیری کند.
پیشگام تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای
جزایری با اشاره به مثالی در تفسیر موضوعی میان رشته‌ای گفت: در بحث حقوق بین‌الملل بحثی به نام معاهده بین‌المللی حقوق وجود دارد، اگر این دیدگاه که در جوامع بین‌المللی مطرح شده است را به قرآن عرضه کنیم و پاسخ قرآن را دریافت کنیم و تفوق پاسخ قرآن را بر پاسخ بشری مشخص کنیم، تفسیر موضوعی میان رشته‌ای انجام داده‌ایم.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا توانسته‌ایم تفاسیر موضوعی میان رشته‌ای را عملیاتی کنیم؟ گفت: بنیان‌گذار این روش مرحوم شهید صدر است. وی این روش را در کتاب « سنت‌های اجتماعی در قرآن» بیان کرد. البته در گروه قرآن و علوم جامعه المصطفی العالمیه پژوهشگران زیادی مشغول مطالعه هستند در همین راستا پایان‌نامه‌های خوبی با عناوینی چون «الگوی نظام اقتصادی از منظر قرآن» که تلفیقی است بین علم اقتصاد و قرآن و بحث «شگفتی‌های نجومی قرآن» که تطبیقی است بین گزاره‌های علوم نجوم و فیزیک با مباحث علم نجوم در قرآن و یا بحث «بهداشت روانی و جسمی در قرآن» تدوین شده است. البته تاکید می‌کنم ما در آغاز راه هستیم و اقیانوس قرآن به مراتب بیش از این ظرفیت دارد که هنوز از آن بهره‌مند نشده‌ایم.
جزایری در بحث روش‌شناسی و متدلوژی تفاسیر موضوعی گفت: در روش‌شناسی یا به تعبیر عرب‌‌زبان‌ها «منهجیه» توجه به مبانی، اصول و قواعد تفسیر مهمترین عناصر نگارش تفسیر هستند. طبیعتا مفسر باید روشی را که برای تحقیق و پژوهش می‌طلبد را شناسایی، آسیب‌شناسی و اعتبارسنجی کند.
جزایری در آخر گفت: در کتاب «روش‌شناسی تفسیر علمی» در واقع هدف و مقصود من این است که کشف کنم با چه معیارهای می‌توانیم نکات علمی را از آیات قرآن بدست بیاوریم؛ چرا که معیار طریق فهم قرآن برای ما موضوعیت دارد. برخلاف دیدگاه هرمونتیکی که به این مسئله کمتر توجه دارند. پیش‌فرض تفسیر قرآن این است که باید طریق کشف مدلول، راه و ابزار فهم مورد سنجش، ارزیابی و حجیت‌سنجی قرار بگیرد؛ شاید یکی از نقاط کلیدی اساسی در مباحث فهم دین همین توجه به ابزار فهم و کشف باشد.
مطالب مرتبط
رحمتی
| 
۱۳۹۵/۰۱/۲۵ - ۱۱:۱۳
پاسخ
بسیار مناسب بود 
